Poza szczepionkami na COVID: rewolucja mRNA, która zmienia medycynę

Kiedy uderzył COVID-19, nieznana wcześniej technologia zwana mRNA zyskała światową sławę dzięki szczepionkom ratującym życie, opracowanym w rekordowym czasie nobelprize.org. Te szczepionki, które wykorzystywały messenger RNA do instruowania naszych komórek, by wytwarzały białka zwalczające wirusa, okazały się skuteczne w około 95% i zostały podane miliardom ludzi na całym świecie nobelprize.org. Jednak pandemia była dopiero początkiem. Naukowcy i firmy obecnie uwalniają rewolucję w medycynie napędzaną przez mRNA – od spersonalizowanych terapii przeciwnowotworowych, przez szczepionki na grypę, aż po terapie na rzadkie choroby genetyczne. Entuzjazm jest ogromny: „Potencjalne implikacje stosowania mRNA jako leku są znaczące i dalekosiężne,” mówi Stéphane Bancel, dyrektor generalny Moderny mckinsey.com. W tym raporcie przyjrzymy się, czym jest mRNA, jak działa jako platforma lekowa i jak szybko poszerza granice medycyny. Zgłębimy początki technologii mRNA, jej nowe zastosowania medyczne poza COVID-19, najnowsze przełomy kliniczne na rok 2025 oraz komercyjne, regulacyjne i etyczne aspekty kształtujące jej przyszłość.

Czym jest mRNA i jak działa jako lek?

Messenger RNA (mRNA) to w istocie cząsteczka instrukcji genetycznej – „przepis”, który mówi komórkom, jak zbudować określone białko pfizer.com. W organizmach żywych DNA w jądrze komórkowym przechowuje główny kod, a mRNA przenosi kopię tego kodu do cytoplazmy komórki, gdzie powstają białka pfizer.com. Wykorzystanie tego procesu w medycynie oznacza użycie laboratoryjnie wytworzonego mRNA, by pobudzić nasze własne komórki do produkcji terapeutycznego białka. Na przykład szczepionka mRNA dostarcza kod dla fragmentu wirusa (antygenu); nasze komórki tymczasowo wytwarzają to wirusowe białko, a układ odpornościowy uczy się je rozpoznawać i zwalczać pfizer.com. W przeciwieństwie do tradycyjnych szczepionek, które wstrzykują osłabionego wirusa lub białko, mRNA zamienia komórki ciała w fabryki szczepionek na żądanie.

Aby bezpiecznie wprowadzić cząsteczki mRNA do komórek, są one pakowane w mikroskopijną bańkę tłuszczową zwaną lipidowym nanocząsteczką (LNP) pfizer.com. LNP chroni delikatne mRNA przed zniszczeniem i pomaga mu wniknąć do komórek. Po dostaniu się do środka, maszyneria komórkowa odpowiedzialna za produkcję białek (rybosomy) odczytuje instrukcje mRNA i składa docelowe białko. Po krótkim czasie mRNA jest naturalnie rozkładane przez komórkę. Co ważne, mRNA działa w cytoplazmie i nigdy nie wchodzi do jądra komórkowego ani nie zmienia DNA, obalając powszechny mit pfizer.com. Działa jak tymczasowy e-mail: dostarcza instrukcje, a następnie sam się niszczy. To sprawia, że mRNA jest wszechstronną platformą – poprzez prostą zmianę sekwencji kodu naukowcy mogą skłonić komórki do produkcji różnych białek w zależności od potrzeb, czy to antygenu wirusowego, brakującego enzymu, czy przeciwciała. Podejście to jest również stosunkowo szybkie; gdy znana jest sekwencja genetyczna docelowego białka, odpowiadające mRNA można zaprojektować i wyprodukować w ciągu kilku tygodni. „Plug-and-play” charakter mRNA sprawił, że wielu okrzyknęło go nowym paradygmatem w rozwoju leków mckinsey.com.

Od odkrycia do przełomu: krótka historia technologii mRNA

Koncepcja mRNA została odkryta na początku lat 60. XX wieku przez badaczy François Jacoba i Jacques’a Monoda, którzy otrzymali Nagrodę Nobla za pokazanie, jak komórki wykorzystują mRNA do przenoszenia informacji genetycznej pfizer.com. Przez dziesięciolecia to fundamentalne odkrycie biologiczne intrygowało naukowców: jeśli mRNA może kierować produkcją białek w komórkach, czy możemy zaprojektować syntetyczne mRNA do leczenia chorób? Wczesne eksperymenty w latach 90. XX wieku wskazywały na potencjał – bezpośrednie wstrzyknięcie materiału genetycznego rzeczywiście mogło pobudzić komórki do produkcji białek – ale znaczące przeszkody spowalniały postęp nobelprize.org. Sztucznie wytworzone mRNA uważano za niestabilne i wysoce immunogenne (wywołujące stan zapalny), a jego dostarczenie do komórek organizmu było wyzwaniem nobelprize.org. Entuzjazm był ograniczony, a wielu naukowców wątpiło, czy mRNA kiedykolwiek stanie się praktyczną terapią nobelprize.org.

Seria przełomów naukowych w latach 2000. położyła podwaliny pod rewolucję mRNA. Jednym z kluczowych osiągnięć było opracowanie nośników w postaci nanocząstek lipidowych przez dr. Pietera Cullisa i współpracowników, którzy rozwiązali problem dostarczania, pakując mRNA w nadające się do wstrzykiwania nanocząstki pfizer.com. Kolejnym było genialne odkrycie dr Katalin Karikó i dr. Drewa Weissmana z Uniwersytetu Pensylwanii. W 2005 roku odkryli oni, że modyfikacja budulca mRNA może skutecznie ukryć je przed wrodzonymi sensorami układu odpornościowego, co dramatycznie zmniejszało niepożądaną reakcję zapalną i zwiększało produkcję białka nobelprize.orgn. Zamieniając jedną literę RNA (urydynę) na nieco zmodyfikowaną wersję (pseudourydynę), „oszukali” komórki, by akceptowały syntetyczne mRNA jak własne, pokonując poważną przeszkodę. Ta „zmiana paradygmatu” w rozumieniu interakcji mRNA z układem odpornościowym była przełomowa nobelprize.org. Wytrwałość Karikó mimo lat sceptycyzmu – przez lata pracowała bez większego finansowania z grantów – zaowocowała odkryciem, które uczyniło terapie mRNA możliwymi nobelprize.org. (W 2023 roku Karikó i Weissman otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny właśnie za to przełomowe odkrycie nobelprize.org.)

Dzięki tym osiągnięciom przedsiębiorczy naukowcy zaczęli zakładać startupy biotechnologiczne, by badać leki oparte na mRNA. CureVac, założona w 2000 roku w Niemczech, była jednym z pierwszych pionierów, dążącym do wykorzystania niemodyfikowanego mRNA w szczepionkach curevac.com. W 2010 roku Moderna powstała w USA z ambitnym celem stworzenia całej platformy terapii mRNA, a BioNTech w Niemczech (założona w 2008) skupiła się na immunoterapii nowotworów opartej na mRNA. W całej dekadzie 2010. te i inne firmy udoskonalały chemię i produkcję mRNA, po cichu rozwijając kandydatów na szczepionki przeciw grypie, Zika i nowotworom nobelprize.org. Jednak do 2019 roku żaden lek mRNA nie trafił na rynek. Technologia była nieudowodniona, często postrzegana jako ryzykowny zakład.

Potem nadeszła pandemia COVID-19. W 2020 roku szczepionki mRNA od BioNTech/Pfizer i Moderny zostały opracowane w błyskawicznym tempie i okazały się niezwykle skuteczne (około 94–95% skuteczności w badaniach) nobelprize.org. Stały się pierwszymi dopuszczonymi do użycia lekami opartymi na mRNA, co stanowiło historyczny kamień milowy. Szybki sukces był możliwy, ponieważ naukowcy mogli wprowadzić kod białka kolca koronawirusa do istniejącej platformy mRNA-LNP i rozpocząć produkcję na dużą skalę w ciągu kilku tygodni od opublikowania genomu. Do grudnia 2020 roku szczepionki te uzyskały zezwolenia awaryjne, a w ciągu kolejnych dwóch lat dostarczono na całym świecie ponad 13 miliardów dawek, ratując miliony istnień ludzkich nobelprize.org. Ten triumf natychmiast potwierdził wartość technologii mRNA. To, co było niszowym, eksperymentalnym pomysłem, teraz szczepiło świat, a „bezprecedensowe tempo opracowania szczepionki” zostało okrzyknięte jednym z największych osiągnięć nauki nobelprize.org. Jak zauważono w jednym z komentarzy, elastyczność i szybkość projektowania szczepionek mRNA „torują drogę” do wykorzystania tej platformy przeciwko wielu innym chorobom nobelprize.org. Inwestorzy zaczęli masowo finansować badania nad mRNA, a świadomość społeczna terminu „mRNA” gwałtownie wzrosła. Krótko mówiąc, COVID-19 wyniósł technologię mRNA z nieznanego obszaru na centralną scenę – a naukowcy teraz ścigają się, by wykorzystać jej potencjał daleko poza COVID.

Zastosowania medyczne poza szczepionkami przeciw COVID-19

Sukces mRNA w walce z COVID-19 wywołał falę innowacji, które wykorzystują tę platformę do licznych wyzwań medycznych. mRNA nie jest rozwiązaniem jednorazowym, lecz technologią ogólnego zastosowania – to w istocie sposób, by komórki produkowały dowolne białko, które nas interesuje. Otwiera to możliwości w szczepionkach, terapii nowotworów, chorobach genetycznych, zaburzeniach autoimmunologicznych i innych. Jak wyjaśnia dyrektor generalny BioNTech, dr Uğur Şahin, technologia ta jest zadziwiająco wszechstronna: „Teoretycznie ta technologia może być użyta do dostarczania dowolnej bioaktywnej cząsteczki.” health.mountsinai.org Poniżej przedstawiamy niektóre z najbardziej obiecujących zastosowań, które są obecnie rozwijane.

1. Szczepionki i immunoterapie przeciwnowotworowe

Jednym z najbardziej ekscytujących obszarów badań jest wykorzystanie mRNA do wspomagania układu odpornościowego w walce z rakiem. Pomysł „szczepionki” na raka różni się nieco od klasycznej szczepionki przeciw chorobom zakaźnym: zamiast zapobiegać chorobie, te szczepionki mają na celu leczenie istniejącego nowotworu poprzez „nauczenie” układu odpornościowego rozpoznawania i atakowania komórek nowotworowych. mRNA jest wyjątkowo dobrze przystosowane do tego zadania. Dr Özlem Türeci, dyrektor medyczna BioNTech, zauważa, że immunogenność i przejściowa ekspresja mRNA dają mu przewagę: może wywołać silną odpowiedź immunologiczną, ale nie zmienia trwale komórek, co „może prowadzić do korzystnego profilu bezpieczeństwa.” health.mountsinai.org W praktyce naukowcy kodują mRNA antygenami specyficznymi dla nowotworu danego pacjenta – często są to fragmenty zmutowanych białek występujących wyłącznie w guzie. Po wstrzyknięciu mRNA instruuje komórki, by produkowały te antygeny nowotworowe, zasadniczo wywieszając czerwoną flagę, która alarmuje limfocyty T, by namierzały i niszczyły komórki nowotworowe je posiadające.

BioNTech i inni wykazali, że to podejście może działać w badaniach klinicznych. W rzeczywistości rak był pierwotnym celem BioNTech na długo przed COVID-19. Obecnie testowane są szczepionki mRNA na czerniaka, raka piersi, raka płuca, raka trzustki, raka jelita grubego i inne health.mountsinai.org. Szczególnie przełomową strategią jest spersonalizowana szczepionka neoantygenowa. Polega ona na sekwencjonowaniu guza konkretnego pacjenta w celu identyfikacji jego unikalnych mutacji, a następnie opracowaniu indywidualnej mieszanki mRNA kodującej wybrane z tych zmutowanych białek. W 2023 roku Moderna i Merck ogłosiły niezwykłe wyniki II fazy badań swojej spersonalizowanej szczepionki mRNA (mRNA-4157/V940) u pacjentów z czerniakiem wysokiego ryzyka. W połączeniu z immunoterapią Merck Keytruda, szczepionka mRNA zmniejszyła ryzyko nawrotu raka lub śmierci o 44% w porównaniu z samą standardową terapią reuters.com. „To ogromny krok naprzód w immunoterapii,” powiedział dr Eliav Barr, szef globalnego rozwoju Merck, komentując te wyniki reuters.com. Dyrektor medyczny Moderny, dr Paul Burton, poszedł jeszcze dalej, nazywając połączenie szczepionki i immunoterapii „nowym paradygmatem w leczeniu raka.” reuters.com Te mocne słowa odzwierciedlają prawdziwy optymizm, że mRNA może zrewolucjonizować leczenie raka, umożliwiając tworzenie szczepionek dopasowanych do „odcisku palca” każdego guza – co wcześniej nie było możliwe.

Wiele innych badań klinicznych nad szczepionkami mRNA przeciwko nowotworom jest w toku. Na przykład BioNTech testuje spersonalizowaną szczepionkę mRNA z lekiem Tecentriq firmy Roche (kolejna immunoterapia) w raku trzustki reuters.com, a także opracowuje gotowe szczepionki mRNA na powszechne mutacje występujące w guzach litych. Poza czerniakiem, firmy badają szczepionki mRNA na raka jajnika, raka prostaty i raka mózgu, często w połączeniu z lekami będącymi inhibitorami punktów kontrolnych (które zdejmują naturalne hamulce z układu odpornościowego). Istnieje również zainteresowanie wykorzystaniem mRNA do kodowania cytokin lub innych stymulatorów odporności, które mogą być produkowane bezpośrednio w guzie, aby wzmocnić atak immunologiczny health.mountsinai.org. Wczesne badania na myszach i ludziach wykazały, że mRNA może wytwarzać „walczące z rakiem” cząsteczki (takie jak interleukiny) w bardziej ukierunkowany sposób, potencjalnie z mniejszą liczbą skutków ubocznych niż podawanie tych białek ogólnoustrojowo. Chociaż wszystko to znajduje się na stosunkowo wczesnym etapie, zasada została potwierdzona: mRNA może odwrócić losy walki z rakiem przynajmniej w niektórych przypadkach. Eksperci przewidują, że pierwsza zatwierdzona szczepionka mRNA przeciwko nowotworom może pojawić się w ciągu kilku lat, jeśli większe badania potwierdzą obiecujące wyniki reuters.com. Jak mówi dr Türeci, „Wierzymy, że każda bioaktywna immunoterapia przeciwnowotworowa oparta na białku może być dostarczona za pomocą mRNA.” health.mountsinai.org Innymi słowy, mRNA może stać się technologią bazową dla zupełnie nowej klasy terapii przeciwnowotworowych.

2. Leczenie rzadkich chorób genetycznych

Kolejnym przełomowym zastosowaniem mRNA jest leczenie dziedzicznych rzadkich chorób, zwłaszcza tych spowodowanych brakiem lub wadliwym białkiem. Tradycyjnie pacjenci z niektórymi chorobami genetycznymi (takimi jak niedobory enzymów) mieli ograniczone możliwości – być może przyjmowali enzymy zastępcze lub stosowali ścisłą dietę, co często nie wystarczało. mRNA oferuje nowe rozwiązanie: zamiast okresowo podawać enzym wytworzony w laboratorium, przekazuje się pacjentowi kod mRNA, aby jego własne komórki mogły produkować enzym in situ. Zasadniczo mRNA może działać jako tymczasowa terapia genowa bez trwałej zmiany genów.

Obecnie kilka projektów znajduje się w fazie badań klinicznych, koncentrując się na rzadkich chorobach metabolicznych. Godnym uwagi przykładem jest program Moderny dotyczący kwasicy metylomalonowej (MMA), zagrażającego życiu schorzenia, w którym zmutowany gen prowadzi do niedoboru enzymu (MUT) niezbędnego do rozkładu niektórych aminokwasów. W czerwcu 2024 roku FDA wybrała terapię MMA firmy Moderna (mRNA-3705) do specjalnego pilotażowego programu przyspieszonego, podkreślając jej znaczenie fiercebiotech.com. Lek ten dostarcza mRNA kodujące enzym MUT, mając na celu przywrócenie funkcji metabolicznej, której pacjenci byli pozbawieni od urodzenia fiercebiotech.com. Wczesne fazy badań klinicznych oceniają, czy leczeni pacjenci są w stanie wytworzyć wystarczającą ilość enzymu, aby zmniejszyć nagromadzenie toksycznych metabolitów. Na dane dotyczące skuteczności jest jeszcze za wcześnie, ale podejście to wykazało obiecujące wyniki w modelach zwierzęcych. Jak wyjaśnił dr Kyle Holen, szef działu terapii w firmie Moderna, „Ten wybór podkreśla potencjał innowacyjnej platformy mRNA firmy Moderna poza szczepionkami oraz możliwości, jakie ta nowatorska terapia może mieć w zaspokajaniu poważnych i niezaspokojonych potrzeb medycznych w MMA.” fiercebiotech.com

MMA to tylko jedno z wielu rzadkich schorzeń w pipeline mRNA. Sama Moderna wymienia kandydatów mRNA na kwasicę propionową (pokrewne zaburzenie metaboliczne), chorobę spichrzania glikogenu typu 1a (defekt enzymu wątrobowego), niedobór transkarbamoilazy ornitynowej, fenyloketonurię (PKU), zespół Criglera-Najjara (zaburzenie metabolizmu bilirubiny), a nawet mukowiscydozę fiercebiotech.com. W przypadku mukowiscydozy pomysł polegałby na dostarczeniu mRNA kodującego funkcjonalne białko CFTR do komórek płuc pacjenta, być może za pomocą wziewnych nanocząstek – zasadniczo tymczasowo korygując defekt genetyczny w tkance płucnej. Program ten jest nadal w fazie przedklinicznej, ale pokazuje szeroki zakres schorzeń będących celem terapii. Inne firmy pracują nad mRNA dla choroby Fabry’ego, choroby Pompego oraz różnych hemofilii, często we współpracy z większymi firmami farmaceutycznymi.

Zaletą mRNA w tym przypadku jest to, że omija konieczność tworzenia zupełnie nowego leku białkowego dla każdej choroby. Tradycyjna terapia zastępcza enzymami jest kosztowna i czasami nieskuteczna, jeśli enzym nie może dotrzeć do właściwego miejsca (np. przeniknąć do mózgu). Dzięki mRNA można teoretycznie dostarczyć instrukcje genetyczne dla dowolnego białka i sprawić, by organizm wytwarzał je w odpowiednich komórkach. To elastyczna platforma – ten sam system dostarczania LNP i proces produkcji mogą być wykorzystywane ponownie, wystarczy zamienić sekwencję mRNA dla różnych celów. Regulatorzy również dostrzegają zalety: wiele rzadkich chorób nie ma zatwierdzonych terapii, więc szybsza ścieżka do pacjentów byłaby przełomem pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Pojawiają się nawet dyskusje o traktowaniu wszystkich tych mRNA do terapii enzymatycznych jako jednej grupy. W przeglądzie regulacyjnym z 2024 roku zauważono, że zamiast oceniać każdą terapię mRNA dla rzadkiego zaburzenia metabolicznego od podstaw, agencje mogłyby stworzyć ramy „parasolowe” ze względu na wspólną platformę, co „umożliwiłoby znacznie szybszy dostęp tych terapii do potrzebujących pacjentów.” pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Oczywiście są też wyzwania – skuteczne dostarczenie mRNA do konkretnych narządów (takich jak mięśnie czy mózg) jest trudniejsze niż do wątroby, a ponieważ efekty mRNA są tymczasowe, może być konieczne wielokrotne podawanie. Mimo to, jeśli te przeszkody zostaną pokonane, łatwo wyobrazić sobie przyszłość, w której dziecko urodzone ze śmiertelnym niedoborem enzymu mogłoby rutynowo otrzymywać zastrzyki mRNA dostarczające ten enzym, co dramatycznie poprawiłoby lub nawet znormalizowało jego zdrowie.

3. Szczepionki przeciw chorobom zakaźnym (poza COVID-19)

Biorąc pod uwagę ich spektakularną skuteczność przeciwko COVID-19, nie dziwi fakt, że szczepionki mRNA są intensywnie rozwijane także wobec innych zagrożeń zakaźnych. Grypa jest jednym z głównych celów. Sezonowe szczepionki przeciw grypie, które wykorzystują inaktywowane wirusy lub białka, są jedynie umiarkowanie skuteczne i muszą być co roku reformułowane. mRNA może potencjalnie umożliwić produkcję lepszych i szybciej aktualizowanych szczepionek przeciw grypie. Rzeczywiście, kilka firm prowadzi zaawansowane badania kliniczne nad szczepionkami mRNA przeciw grypie. W latach 2023–2024 partnerstwo CureVac i GSK przedstawiło obiecujące dane z II fazy badań nad mRNA sezonową szczepionką przeciw grypie, wykazując silną odpowiedź immunologiczną przeciwko szczepom grypy A i B zarówno u młodych, jak i starszych dorosłych curevac.com. Wyniki spełniły wszystkie z góry określone kryteria sukcesu w porównaniu ze standardową szczepionką przeciw grypie opartą na jajach, a GSK przeniosło program do III fazy pod koniec 2024 roku curevac.com. Moderna nie pozostaje w tyle – jej własna czterowalentna szczepionka mRNA przeciw grypie (mRNA-1010) znajduje się w III fazie badań, choć wstępne dane wskazały na potrzebę dostosowania dawki, aby uzyskać optymalne pokrycie szczepów grypy B. Pfizer/BioNTech oraz Sanofi (poprzez przejęcie Translate Bio) również testują kandydatów na szczepionki mRNA przeciw grypie. Oczekuje się, że mRNA może poprawić skuteczność (szczególnie u osób starszych, gdzie obecne szczepionki przeciw grypie często zawodzą) i znacznie przyspieszyć aktualizację szczepów szczepionek. W przyszłości, zamiast polegać na powolnej produkcji opartej na jajach, producenci mogliby zaktualizować szczepionkę mRNA przeciw grypie w ciągu kilku tygodni od wyboru nowych szczepów przez WHO biospace.combiospace.com.

Poza grypą, firmy pracują nad szczepionkami na patogeny, które wymykały się tradycyjnym metodom. HIV jest tego doskonałym przykładem – po dekadach nieudanych prób, obecnie prowadzone są liczne wczesne badania kliniczne szczepionek mRNA przeciwko HIV, w tym kandydatów firm Moderna (opracowanych z NIH) i BioNTech. Zdolność mRNA do prezentowania nowych projektów antygenów (takich jak zaprojektowane białka HIV lub immunogeny) może pomóc w wywołaniu trudnych do uzyskania przeciwciał neutralizujących potrzebnych w walce z HIV. Wirus syncytialny układu oddechowego (RSV), który może być groźny dla niemowląt i osób starszych, to kolejny cel: Moderna opracowała szczepionkę mRNA przeciwko RSV dla osób starszych, która wykazała około 84% skuteczności w badaniu fazy 3 contagionlive.com. W maju 2024 roku była to pierwsza w historii szczepionka mRNA zatwierdzona na chorobę inną niż COVID-19, gdy FDA dopuściła szczepionkę Moderny przeciwko RSV dla osób w wieku 60+ contagionlive.com. (Dołącza ona do nowo zatwierdzonych szczepionek białkowych przeciwko RSV firm GSK i Pfizer, ale oferuje alternatywę mRNA.) Inne projekty dotyczące chorób zakaźnych obejmują cytomegalowirusa (CMV) – szczepionka mRNA Moderny przeciwko CMV jest w fazie 3, a jej celem jest ochrona kobiet w wieku rozrodczym, aby zapobiegać wadom wrodzonym u dzieci. Szczepionki przeciwko wirusowi Zika oparte na mRNA dotarły do fazy 1, zanim finansowanie osłabło wraz z ustąpieniem epidemii Zika, ale platforma jest gotowa w razie potrzeby. Wścieklizna, wirus Epsteina-Barr, wirus opryszczki pospolitej oraz malaria są również badane z wykorzystaniem technologii mRNA. W rzeczywistości BioNTech rozpoczął badanie kliniczne kandydata na szczepionkę mRNA przeciwko malarii w Afryce pod koniec 2022 roku, a także pracuje nad szczepionką mRNA przeciwko gruźlicy. Nawet mniej popularne cele, takie jak borelioza i norowirus, są rozważane. Dyrektor generalny BioNTech powiedział, że przewiduje, iż szczepionki mRNA będą „rosły wykładniczo” w nadchodzących latach w zakresie chorób zakaźnych, choć zastrzega, że „będzie się to działo powoli”, ponieważ każdy kandydat musi udowodnić swoją wartość health.mountsinai.org.

Przekonująca wizja to połączenie wielu szczepionek mRNA w jeden zastrzyk – coś znacznie łatwiejszego do osiągnięcia przy użyciu mRNA niż tradycyjnymi metodami. Stéphane Bancel opisał długoterminowy cel corocznego „superzastrzyku”, który mógłby obejmować ochronę przed grypą, COVID-19, RSV i innymi wirusami układu oddechowego w jednej iniekcji biospace.com. „Naszym celem jest podanie kilku mRNA w jednym zastrzyku… każdego sierpnia lub września,” powiedział Bancel biospace.com. Takie szczepionki skojarzone są już w fazie testów: Moderna prowadzi badanie kliniczne fazy 1/2 dla szczepionki łączonej COVID+grypa, a inne firmy opracowują potrójne szczepionki COVID+grypa+RSV. Ponieważ szczepionki mRNA wykorzystują tę samą formułę i różnią się jedynie kodowanymi białkami, szczepionka przeciwko wielu patogenom jest możliwa bez znaczącego zwiększenia złożoności produkcji (choć zatwierdzenie regulacyjne wymagałoby wykazania, że każdy składnik jest bezpieczny i skuteczny w połączeniu). Jeśli się to uda, mogłoby to uprościć harmonogramy szczepień – jeden jesienny booster obejmujący najważniejsze sezonowe wirusy, wykorzystując elastyczność platformy mRNA.

4. Zastosowania w chorobach autoimmunologicznych i innych terapiach

Co ciekawe, mRNA może być nawet wykorzystane do leczenia chorób autoimmunologicznych i innych schorzeń niezakaźnych poprzez indukowanie tolerancji lub dostarczanie białek terapeutycznych. Na przykład naukowcy (w tym zespół dr Karikó) eksperymentują ze „szczepionkami” mRNA na stwardnienie rozsiane (SM) – nie w celu zapobiegania wirusowi, lecz by zapobiegać atakom autoimmunologicznym. W modelu choroby podobnej do SM u myszy zastosowano mRNA kodujące białko mieliny (substancji atakowanej w SM) wraz z subtelnymi sygnałami modulującymi układ odpornościowy, co skutecznie powstrzymało układ odpornościowy przed atakowaniem mieliny statnews.com. W istocie szczepionka mRNA nauczyła układ odpornościowy tolerować białko, które w przeciwnym razie byłoby błędnie atakowane. Badania te, opublikowane w Science w 2021 roku, stanowiły dowód koncepcji, że mRNA może leczyć choroby autoimmunologiczne poprzez promowanie tolerancji zamiast aktywacji odporności. „[S]zczepionka mRNA mogłaby być użyta do zapobiegania atakom układu odpornościowego… w stwardnieniu rozsianym,” wyjaśniła dr Karikó, zaznaczając, że wdrożenie u ludzi zajmie lata, ale pokazując zasadę działania statnews.com. Jeśli to podejście sprawdzi się klinicznie, może zapoczątkować nowy paradygmat leczenia chorób takich jak cukrzyca typu 1, reumatoidalne zapalenie stawów czy toczeń, gdzie kluczowe jest wyciszenie odpowiedzi autoimmunologicznej.

Inną strategią jest wykorzystanie mRNA do produkcji białek terapeutycznych in vivo. Na przykład, zamiast podawania pacjentom przeciwciał lub cytokin hodowanych w laboratorium (co może być bardzo kosztowne i wymagać częstego dawkowania), podaje się mRNA kodujące to przeciwciało lub cytokinę, aby komórki pacjenta same je wydzielały. W niektórych wczesnych badaniach testowano dostarczanie mRNA dla przeciwciała przeciwnowotworowego, pobudzając organizm do wewnętrznej produkcji przeciwciała przez krótki czas. Może to potencjalnie znaleźć zastosowanie w leczeniu takich chorób jak rak (mRNA kodujące przeciwciała monoklonalne skierowane przeciwko nowotworom) lub choroby zakaźne (mRNA dla szeroko neutralizujących przeciwciał przeciwko HIV lub SARS-CoV-2, aby zapewnić natychmiastową odporność). Korzyścią byłaby swego rodzaju „biotechnologiczna apteka na żądanie” wewnątrz pacjenta: dawka mRNA mogłaby wygenerować wysokie poziomy białka terapeutycznego, które w przeciwnym razie kosztowałoby setki tysięcy dolarów, gdyby było produkowane w bioreaktorach.

mRNA jest także badane pod kątem zastosowań w medycynie sercowo-naczyniowej i regeneracyjnej. W jednym z ważnych badań mRNA kodujące naczyniowy czynnik wzrostu śródbłonka (VEGF) zostało wstrzyknięte do serc świń po zawale, co stymulowało wzrost nowych naczyń krwionośnych i poprawiało funkcjonowanie serca. AstraZeneca i Moderna współpracowały przy takich projektach dotyczących niedokrwienia serca. Koncepcja polega na wspieraniu naprawy tkanek poprzez przejściową ekspresję czynników wzrostu w miejscu urazu. Podobnie, mRNA mogłoby być użyte do kodowania białek stymulujących regenerację tkanek w ranach lub być może nawet neuronów w urazach neurologicznych. Choć te zastosowania są na wczesnym etapie, pokazują, jak szerokie możliwości daje mRNA. Jak ujęła to dr Karikó, mRNA to „potężne narzędzie do leczenia wszystkiego – od wirusów i patogenów po choroby autoimmunologiczne” i nie tylko statnews.com. Jej optymizm podziela wielu przedstawicieli tej dziedziny. „Mam wielką nadzieję, że coraz więcej produktów będzie trafiać na rynek,” powiedziała Karikó, odnosząc się do rosnącej liczby terapii mRNA w fazie rozwoju statnews.com.

Najnowsze osiągnięcia i kamienie milowe w badaniach klinicznych (stan na 2025)

Dziedzina mRNA rozwija się w zawrotnym tempie. Zaledwie w kilka lat od wprowadzenia szczepionek przeciw COVID pojawiły się ważne kamienie milowe w badaniach klinicznych i rozwoju produktów w praktyce:

• Nagroda Nobla dla pionierów mRNA (2023): Podkreślając znaczenie technologii mRNA, Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny za 2023 rok została przyznana wspólnie dr Katalin Karikó i dr Drewowi Weissmanowi. Komitet Noblowski uznał, że „dzięki swoim przełomowym odkryciom, które zasadniczo zmieniły nasze rozumienie interakcji mRNA z naszym układem odpornościowym,” ci naukowcy umożliwili opracowanie skutecznych szczepionek mRNA przeciw COVID-19 nobelprize.org. To wyróżnienie nie tylko cementuje ich dziedzictwo, ale także sygnalizuje przekonanie społeczności naukowej, że mRNA to przełomowa innowacja w medycynie – o długofalowym wpływie wykraczającym daleko poza pandemię.
• Pierwsza zatwierdzona szczepionka mRNA niezwiązana z COVID (2023–24): Szczepionka RSV firmy Moderna dla osób starszych (nazwa handlowa mRNA-1345, czyli „mRESVIA”) stała się pierwszą szczepionką mRNA dopuszczoną do stosowania przeciwko chorobie innej niż COVID-19. W badaniu klinicznym fazy 3 wykazała 83,7% skuteczności w zapobieganiu dolnym zakażeniom dróg oddechowych RSV u seniorów contagionlive.com. FDA zatwierdziła tę szczepionkę w maju 2024 roku dla osób powyżej 60. roku życia, co stanowi przełomowe rozszerzenie udowodnionej użyteczności technologii mRNA contagionlive.com. „Zatwierdzenie przez FDA naszego drugiego produktu, mRESVIA, opiera się na sile i wszechstronności naszej platformy mRNA,” powiedział z dumą prezes Moderny, podkreślając, że ta szczepionka pomoże chronić osoby starsze przed poważnym zagrożeniem oddechowym contagionlive.com. To zatwierdzenie jest zwiastunem wielu kolejnych szczepionek mRNA w fazie rozwoju – zasadniczo potwierdzając, że organy regulacyjne i producenci mogą z powodzeniem wprowadzać produkty mRNA na rynek poza kontekstem nagłych przypadków COVID. Warto również zauważyć, że mRESVIA jest podawana w standardowej strzykawce i przechowywana w zwykłych lodówkach, co odzwierciedla postępy w stabilności formulacji.
• Przełomy w szczepionkach przeciwnowotworowych: Jak wspomniano, spersonalizowana szczepionka mRNA na czerniaka (mRNA-4157 firmy Moderna z Keytrudą firmy Merck) osiągnęła swoje punkty końcowe w badaniu fazy 2 reuters.com. Wyniki te, po raz pierwszy ogłoszone pod koniec 2022 roku i zaktualizowane w 2023, skłoniły FDA do przyznania statusu Breakthrough Therapy, przyspieszając jej rozwój. Duże badanie fazy 3 w czerniaku rozpoczęło się w 2023 roku reuters.com, a jeśli wyniki będą pozytywne, może to być pierwsze zatwierdzone leczenie przeciwnowotworowe oparte na mRNA, być może już w latach 2026–2027. BioNTech równolegle poinformował o obiecujących wczesnych danych ze swojej własnej szczepionki na czerniaka (nazwa autogene cevumeran), a badanie fazy 2 w raku trzustki (ze spersonalizowanym podejściem szczepionkowym) wykazało oznaki wydłużonego przeżycia u niektórych pacjentów aimatmelanoma.org. Chociaż żadna szczepionka mRNA na raka nie została jeszcze zatwierdzona, 2025 może być rokiem złożenia pierwszych wniosków regulacyjnych, jeśli dane z fazy 3 będą przekonujące. Szeroko pojęta dziedzina szczepionek przeciwnowotworowych nagle przeżywa renesans, a mRNA jest na jej czele.
• Postępy w terapii chorób rzadkich: Trwają liczne pierwsze badania kliniczne z udziałem ludzi nad terapiami mRNA w rzadkich chorobach genetycznych. Oprócz wspomnianego wcześniej programu MMA firmy Moderna, w ciągu najbliższych 1–2 lat oczekiwane są wyniki badań w kwasicy propionowej i chorobie Fabry’ego. Warto zauważyć, że nowy program pilotażowy START FDA w USA, mający na celu przyspieszenie rozwoju leków na choroby rzadkie, objął terapię mRNA (lek MMA firmy Moderna) jako jeden z pierwszych wybranych projektów fiercebiotech.com. Wskazuje to, że organy regulacyjne aktywnie wspierają rozwiązania mRNA w obszarach o dużych, niezaspokojonych potrzebach. Najbliższe lata pokażą, czy powtarzane podawanie mRNA może być bezpieczne i skuteczne u pacjentów (ponieważ leczenie choroby przewlekłej może wymagać regularnych zastrzyków, w przeciwieństwie do jednorazowej szczepionki). Wstępne dane dotyczące bezpieczeństwa są obiecujące, jak dotąd nie odnotowano nieoczekiwanych działań niepożądanych, ale potrzebne są większe badania.
• Rozszerzanie pipeline’u szczepionek mRNA: Do 2025 roku liczba badań klinicznych nad szczepionkami mRNA gwałtownie wzrosła. Na przykład sezonowe szczepionki mRNA przeciw grypie osiągnęły fazę 3 (kandydat CureVac/GSK przeszedł dalej po pozytywnych wynikach fazy 2, w której osiągnięto wszystkie punkty końcowe curevac.com). Program Moderny dotyczący grypy jest również w fazie 3, a Pfizer/BioNTech prowadzą badanie fazy 2. Szczepionki pan-koronawirusowe (mające na celu ochronę przed wieloma wariantami lub nawet różnymi koronawirusami) są w fazie rozwoju, wykorzystując zdolność mRNA do kodowania wielu antygenów. Szczepionki kombinowane to gorący temat: Moderna testuje połączony zastrzyk COVID+grypa oraz szczepionkę trójskładnikową (COVID, grypa, RSV) w fazie 1. Jeśli okażą się skuteczne, wygoda wielowalentnych szczepionek mRNA może zrewolucjonizować sposób podawania szczepień. Po wybuchu mpox (małpiej ospy) w 2022 roku, BioNTech nawiązał współpracę z Koalicją na rzecz Innowacji w Gotowości Epidemicznej (CEPI) nad kandydatem na szczepionkę mRNA przeciw mpox investors.biontech.de, który szybko przeszedł badania przedkliniczne. Tymczasem mniejsze firmy biotechnologiczne badają nowatorskie systemy dostarczania mRNA, takie jak samowzmacniające się mRNA (saRNA) i koliste RNA, które mogą jeszcze bardziej zwiększyć skuteczność i trwałość szczepionek – niektóre z nich wchodzą do badań klinicznych jako platformy nowej generacji.
• Globalne badania i produkcja: Badania kliniczne szczepionek mRNA mają obecnie zasięg globalny – prowadzone są nie tylko w USA i Europie, ale także w Afryce, Azji i Ameryce Południowej. Na przykład badanie szczepionki BioNTech przeciw malarii rozpoczęte w Afryce w 2022 roku nadal trwa, a w 2023 roku BioNTech rozpoczął także badanie szczepionki mRNA przeciw gruźlicy. Chiny również weszły do wyścigu mRNA – chińskie firmy opracowały własne szczepionki mRNA przeciw COVID-19 (np. ARCoV firmy Walvax, zatwierdzona w Chinach w 2022 roku) i pracują nad szczepionkami mRNA na takie choroby jak warianty COVID i półpasiec. Ta internacjonalizacja oznacza, że dane i potencjalne zatwierdzenia produktów mRNA będą pochodzić z wielu krajów, a nie tylko z zachodnich firm farmaceutycznych.
• Skalowanie produkcji: Na froncie produkcyjnym firmy po 2020 roku masowo zwiększyły swoje moce wytwórcze mRNA. Moderna zbudowała nowe zakłady i nawiązała współpracę w celu stworzenia mocy produkcyjnych na wielu kontynentach. Pfizer/BioNTech rozszerzyli produkcję w Europie i Ameryce Północnej. BioNTech wprowadził także nowatorską koncepcję „BioNTainerów” – kontenerów transportowych przekształconych w modułowe fabryki do produkcji mRNA – które mają być wdrażane w Afryce, by zapewnić lokalne dostawy szczepionek (pierwszy dostarczono do Rwandy w połowie 2023 roku). Działania te mają na celu decentralizację produkcji szczepionek i zapewnienie szybszej reakcji na ogniska chorób w dowolnym miejscu na świecie. Do 2025 roku koszt wytworzenia szczepionek mRNA spada, a wydajność rośnie dzięki optymalizacjom procesów wprowadzonym podczas masowego zwiększania produkcji w czasie COVID. To dobrze wróży opłacalności ekonomicznej przyszłych produktów mRNA.

Podsumowując, na rok 2025 technologia mRNA przeszła już zdecydowanie z fazy eksperymentalnej do ugruntowanej. Mamy wiele zaawansowanych badań klinicznych szczepionek, co najmniej jedną szczepionkę nie-COVID zatwierdzoną, kilka kandydatów terapeutycznych w testach na ludziach, a nawet uznanie w głównym nurcie dzięki Nagrodzie Nobla. Każdy sukces buduje zaufanie i wiedzę, tworząc efekt kuli śnieżnej, który przyciąga kolejne inwestycje i talenty badawcze do tej dziedziny. Wciąż jednak wiele pozostaje do nauczenia się w zastosowaniach poza COVID, co prowadzi nas do kolejnych kwestii: jak firmy poruszają się po krajobrazie komercyjnym, jak dostosowują się regulatorzy i jak społeczeństwo postrzega tę nową technologię.

Rozwój komercyjny i farmaceutyczny

Gwałtowny wzrost mRNA wstrząsnął przemysłem farmaceutycznym. Jeszcze kilka lat temu firmy biotechnologiczne zajmujące się mRNA były postrzegane jako spekulacyjne przedsięwzięcia; dziś Moderna i BioNTech to powszechnie znane marki i główni gracze branżowi, a nawet najwięksi farmaceutyczni giganci ścigają się, by zbudować własne kompetencje w zakresie mRNA. Oto kilka kluczowych trendów komercyjnych:

• Liderzy rynku i nowi gracze: Moderna, BioNTech i CureVac tworzą wczesne trio specjalistów od mRNA. Szczepionka Moderny przeciw COVID (Spikevax) przyniosła firmie dziesiątki miliardów dolarów, zapewniając fundusze na inwestycje w badania i rozwój oraz infrastrukturę. Firma ma dziesiątki kandydatów mRNA w fazie rozwoju w zakresie szczepionek i terapii, zasadniczo pozycjonując się nie jako „firma covidowa”, lecz jako firma platformowa leków. BioNTech, również dysponujący środkami zysku ze szczepionki przeciw COVID, postawił na onkologię – przejął startup AI InstaDeep, aby pomóc w projektowaniu spersonalizowanych szczepionek przeciwnowotworowych statnews.com i rozwija pipeline w kierunku chorób zakaźnych (np. szczepionka przeciw półpaścowi we współpracy z Pfizerem oraz program malaryczny). CureVac zaliczył niepowodzenie z pierwszą generacją szczepionki przeciw COVID w 2021 roku (która wykazała rozczarowującą skuteczność), ale odbił się dzięki drugiej generacji platformy mRNA opracowanej z GSK. Ulepszony projekt (w tym zmodyfikowane nukleozydy) przyniósł znacznie lepsze wyniki, takie jak pozytywne dane dotyczące szczepionki przeciw grypie wspomniane wcześniej oraz szczepionka drugiej generacji przeciw COVID, która jest obecnie w fazie 2 curevac.com. W rzeczywistości GSK było tak pewne sukcesu, że w 2024 roku zrestrukturyzowało partnerstwo, przejmując pełną kontrolę nad programem szczepionki mRNA przeciw grypie i wypłacając CureVac znaczące kamienie milowe curevac.com. Przemiana CureVac pokazuje, jak konkurencja napędza szybkie innowacje w platformach mRNA – każda firma stara się zoptymalizować sekwencję mRNA, dostarczanie LNP oraz proces produkcyjny, aby uzyskać przewagę w skuteczności lub stabilności.

Poza tym praktycznie każda duża firma farmaceutyczna weszła na arenę mRNA, czy to poprzez partnerstwa, czy przejęcia. Pfizer słynnie nawiązał współpracę z BioNTech przy COVID i rozszerzył ten sojusz na inne szczepionki (np. rozwój szczepionki mRNA przeciw półpaścowi rozpoczął się w 2022 roku). Sanofi przejął Translate Bio w 2021 roku za 3,2 miliarda dolarów, aby zdobyć platformę mRNA; choć wczesne badanie kliniczne szczepionki mRNA przeciw grypie od Sanofi nie zachwyciło, firma kontynuuje prace nad szczepionkami przeciw grypie i innym chorobom. AstraZeneca współpracowała z Moderną nad terapiami mRNA na niedokrwienie serca. GSK nawiązał partnerstwo z CureVac, a także zainwestował we własne ośrodki badawcze mRNA. Mniejsi gracze biotechnologiczni, tacy jak Arcturus, Gritstone, Translate Bio (obecnie część Sanofi), eTheRNA, itd. rozwijają różne warianty mRNA (takie jak samowzmacniające się mRNA lub nowe nośniki, np. alternatywy dla LNP). Ten prężnie rozwijający się ekosystem oznacza, że w ciągu najbliższych kilku lat na rynek może trafić wiele szczepionek i leków mRNA z różnych źródeł, co zwiększy konkurencję. Na przykład pod koniec lat 20. XXI wieku możemy zobaczyć dwie lub trzy różne szczepionki mRNA przeciw grypie dostępne na rynku lub kilka szczepionek mRNA na raka dla różnych typów nowotworów. Producenci badają także obniżenie kosztów (wykorzystanie tańszych surowców, większych bioreaktorów do procesu transkrypcji in vitro itp.), aby produkty mRNA były bardziej przystępne cenowo na dużą skalę. Obecnie szczepionki mRNA nie są tanie – rząd USA początkowo płacił około 15–20 dolarów za dawkę szczepionki przeciw COVID przy dużych zamówieniach; ceny komercyjne wzrosły od tego czasu do ponad 100 dolarów za dawkę na rynku prywatnym. Jednak wraz z pojawieniem się większej liczby graczy i ulepszonymi procesami ceny mogą się ustabilizować, zwłaszcza w przypadku szczepionek rutynowych.

• Własność intelektualna i batalie patentowe: W grze o wielkie pieniądze w dziedzinie mRNA pojawiły się spory patentowe. Moderna, BioNTech, CureVac i inne podmioty posiadają nakładające się patenty na różne aspekty modyfikacji i dostarczania mRNA. W szczególności w 2022 roku Moderna pozwała Pfizer i BioNTech, twierdząc, że szczepionka przeciw COVID-19 firm Pfizer/BioNTech narusza opatentowaną przez Modernę technologię mRNA pmc.ncbi.nlm.nih.gov. To zapoczątkowało serię batalii prawnych w wielu jurysdykcjach. Na przykład w Wielkiej Brytanii Sąd Najwyższy orzekł w 2023 roku, że jeden z patentów Moderny (dotyczący konkretnej modyfikacji chemicznej mRNA) jest ważny i został naruszony przez szczepionkę Pfizer/BioNTech – decyzja ta została podtrzymana w apelacji w 2025 roku, co oznacza, że Moderna ma prawo do odszkodowania za sprzedaż po marcu 2022 roku reuters.com. Jednak w USA Urząd Patentowy wstępnie unieważnił niektóre patenty Moderny (co było zwycięstwem dla Pfizera) reuters.com. Te sprzeczne rozstrzygnięcia pokazują złożoność krajobrazu własności intelektualnej. Tymczasem CureVac pozwał BioNTech w Niemczech, twierdząc, że szczepionka BioNTech na COVID wykorzystała wcześniejsze innowacje CureVac. W tej sprawie w marcu 2023 roku niemiecki sąd przyznał rację Modernie (wspierając BioNTech) reuters.com, ale sprawa jest w apelacji. Wszystkie te sprawy prawdopodobnie będą się ciągnąć latami, ale rodzą ważne pytania: kto faktycznie „posiada” kluczowe innowacje, które umożliwiły powstanie szczepionek mRNA, i jak będą rozliczane tantiemy lub licencje w przyszłości? W czasie pandemii Moderna zobowiązała się nie egzekwować niektórych patentów związanych z COVID, aby umożliwić szeroki dostęp who.int, ale po ustąpieniu ostrej fazy firma zaczęła energicznie chronić swoją własność intelektualną. Dla konsumentów i pacjentów obawą jest, że przedłużające się spory patentowe lub wyłączność mogą ograniczyć konkurencję lub utrzymać wysokie ceny. Z drugiej strony, jasność w kwestii własności intelektualnej jest potrzebna, aby firmy nadal inwestowały w badania i rozwój. Możliwe, że ostatecznie pojawią się umowy cross-licencyjne lub ugody, aby zapewnić, że wielu graczy będzie mogło korzystać z kluczowych technologii, takich jak zmodyfikowane nukleozydy (właśnie ta innowacja została opracowana przez Karikó i Weissmana), bez nieustannych sporów sądowych.
• Inicjatywy w zakresie produkcji i dostaw: Komercyjna ekspansja mRNA jest również naznaczona wysiłkami na rzecz budowy zdolności produkcyjnych i łańcuchów dostaw. Moderna ogłosiła plany budowy zakładów produkcyjnych mRNA w kilku krajach (w tym dużego zakładu w Kanadzie i jednego w Australii), aby wspierać regionalne potrzeby w zakresie szczepionek i być przygotowanym na przyszłe pandemie. Podejście BioNTech, jak wspomniano, obejmuje modułowe fabryki kontenerowe, które mają być rozmieszczone w Afryce – to kreatywne rozwiązanie, aby przenieść know-how produkcyjne do miejsc, które tradycyjnie polegają na imporcie. To wpisuje się w szerszy ruch na rzecz samowystarczalności szczepionkowej w krajach o niskich i średnich dochodach. W czerwcu 2021 roku Światowa Organizacja Zdrowia ustanowiła centrum transferu technologii mRNA w RPA, aby nauczyć lokalnych naukowców i firmy, jak produkować szczepionki mRNA i pobudzić regionalną produkcję who.int. To centrum, prowadzone przez konsorcjum (Afrigen, Biovac i inni), z powodzeniem wyprodukowało laboratoryjną partię szczepionki mRNA przeciw COVID-19, kopiując publicznie dostępne informacje o szczepionce Moderny (ponieważ Moderna nie egzekwowała swoich patentów podczas pandemii) who.int. Celem jest zwiększenie skali tej produkcji i przekazanie technologii producentom w takich krajach jak Brazylia, Argentyna, Indie i inne who.int. Od 2025 roku co najmniej 15 krajów zostało wybranych jako „ramiona” do otrzymania szkoleń i technologii z tego centrum thinkglobalhealth.org. To bezprecedensowy, wielostronny wysiłek na rzecz demokratyzacji najnowocześniejszej technologii szczepionkowej, wywołany nierównościami widocznymi podczas COVID (gdy bogate kraje gromadziły dawki, a biedniejsze czekały lub pozostawały bez nich) who.int. Z perspektywy komercyjnej oznacza to, że krajobraz mRNA może ostatecznie obejmować regionalnych producentów wytwarzających szczepionki na własne rynki, a nie tylko kilka dużych zachodnich korporacji – zmiana, która może poprawić globalne bezpieczeństwo zdrowotne, ale także wprowadza nowych potencjalnych konkurentów.
• Partnerstwa publiczno-prywatne: Okres po COVID-19 przyniósł również liczne partnerstwa mające na celu dalszy rozwój produktów opartych na mRNA. Rządy oraz organizacje takie jak CEPI finansują programy szczepionek przeciwko „patogenom prototypowym”, w ramach których tworzone i magazynowane są szczepionki mRNA na różne pojawiające się wirusy (np. Nipah, gorączka Lassa, kolejny koronawirus podobny do SARS), tak aby w przypadku wybuchu epidemii szczepionka była gotowa do użycia lub mogła zostać szybko dostosowana. Często określa się to mianem „Misji 100 dni” (czyli opracowania szczepionki w ciągu 100 dni od identyfikacji patogenu), celu, który wprost opiera się na szybkości działania mRNA pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Moderna i inne firmy mają aktywne umowy z agencjami takimi jak BARDA w USA, aby realizować te prototypy. Jednocześnie filantropijne i akademickie współprace badają niekomercyjne zastosowania mRNA, takie jak niskokosztowa szczepionka mRNA przeciwko gruźlicy opracowywana przez naukowców z Baylor College of Medicine, czy nowe formulacje mRNA niewymagające łańcucha chłodniczego do użycia w odległych rejonach. Ogólnie rzecz biorąc, komercyjna sfera mRNA jest dynamiczna i szybko się rozwija, charakteryzując się w równym stopniu konkurencją, współpracą i konsolidacją.

Kwestie regulacyjne i wyzwania

Pojawienie się terapii mRNA skłoniło organy regulacyjne do dostosowania się i wprowadzania innowacji w czasie rzeczywistym. W trakcie pandemii agencje takie jak amerykańska FDA i Europejska Agencja Leków (EMA) przetarły nowe szlaki, analizując dane dotyczące szczepionek mRNA z niespotykaną dotąd szybkością, a nawet dopuszczając zmiany na poziomie platformy (na przykład zatwierdzając zaktualizowane dawki przypominające szczepionek przeciw COVID, ukierunkowane na nowe warianty, przy ograniczonych dodatkowych badaniach, podobnie jak aktualizacje szczepionek przeciw grypie). Obecnie przed regulatorami stoi pytanie: jak regulować produkty mRNA w przyszłości, zwłaszcza w zastosowaniach innych niż pandemiczne?

Jednym z kluczowych zagadnień jest to, że leki mRNA są technologią platformową. Główne komponenty – matryca mRNA i nanocząsteczka lipidowa – mogą być bardzo podobne w różnych produktach, niezależnie od tego, czy jest to szczepionka przeciw grypie, czy terapia chorób wątroby. To otwiera drzwi do uproszczonych ścieżek regulacyjnych. Przegląd z 2024 roku w czasopiśmie Vaccines argumentował, że wiele danych dotyczących produkcji i bezpieczeństwa szczepionek mRNA przeciw COVID-19 można wykorzystać do przyspieszenia innych produktów mRNA pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Autorzy zwrócili uwagę, że miliardy dawek dostarczyły organom regulacyjnym ogrom informacji na temat bezpiecznego przyspieszania przeglądu i zatwierdzania przy użyciu „podejścia platformowego”. Zamiast oceniać każdą nową szczepionkę mRNA jako zupełnie nowy byt, agencje mogłyby traktować je jak wariacje na temat – wymagając oczywiście dowodu skuteczności nowego produktu, ale nie ponownie rozpatrując znanych aspektów platformy (takich jak podstawowe bezpieczeństwo systemu dostarczania LNP, który został już dobrze scharakteryzowany). FDA już zasygnalizowała pewną gotowość do takiego podejścia; na przykład nie wymagała dużych badań skuteczności dla zaktualizowanych dawek przypominających mRNA COVID w latach 2022 i 2023, ponieważ były to jedynie wersje oryginalnej szczepionki ze zmodyfikowaną sekwencją. Analogicznie, jeśli szczepionka mRNA przeciw, powiedzmy, ptasiej grypie zostanie opracowana na tym samym szkielecie co sprawdzona szczepionka przeciw grypie u ludzi, być może wystarczy mniejsze badanie immunogenności do zatwierdzenia, zamiast ogromnego badania fazy 3.

To powiedziawszy, organy regulacyjne nadal muszą rygorystycznie zapewniać bezpieczeństwo i jakość. Produkty mRNA mają unikalne ryzyka do zarządzania: czystość mRNA (zapewnienie braku szkodliwych zanieczyszczeń, takich jak dwuniciowe RNA, które mogą wywołać nadmierny stan zapalny), spójność formulacji LNP (niewielkie zmiany mogą wpływać na dostarczanie i reaktywność), a także możliwość wystąpienia rzadkich skutków ubocznych, które mogą pojawić się dopiero przy dużej ekspozycji. Dowiedzieliśmy się na przykład, że szczepionki mRNA przeciw COVID mają rzadki skutek uboczny w postaci zapalenia mięśnia sercowego (zapalanie serca), zwłaszcza u młodych mężczyzn. Chociaż przypadki są przeważnie łagodne i ustępują, podkreśla to, że nowe skutki uboczne mogą się pojawić i muszą być monitorowane. W przypadku terapii mRNA, które mogą być podawane wielokrotnie lub w wyższych dawkach niż szczepionki, monitorowanie bezpieczeństwa będzie jeszcze ważniejsze. Organy regulacyjne prawdopodobnie będą wymagać solidnej, długoterminowej obserwacji w przypadku przewlekłego stosowania, aby wykryć ewentualne problemy, takie jak reakcje immunologiczne na LNP lub autoimmunizacja. Jak dotąd profil bezpieczeństwa szczepionek mRNA u miliardów ludzi jest bardzo uspokajający – poza krótkotrwałymi reakcjami (gorączka, zmęczenie) i bardzo rzadkim zapaleniem mięśnia sercowego, nie pojawiły się żadne istotne długoterminowe problemy contagionlive.com. Co więcej, mRNA ma kluczową przewagę bezpieczeństwa nad terapiami genowymi opartymi na DNA: nie integruje się z genomem ani nie zmienia trwale komórek, co oznacza, że nie może powodować mutacji insercyjnych pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Gdy mRNA znika, efekt ustaje, co teoretycznie zmniejsza ryzyko długoterminowych działań niepożądanych. Zostało to wyraźnie odnotowane przez organy regulacyjne podczas porównywania podejść; na przykład niektórzy pacjenci z rzadkimi chorobami mogą mieć do wyboru terapię mRNA lub trwałą terapię edycji genów – opcja mRNA może być uznana za mniej ryzykowną pod pewnymi względami pmc.ncbi.nlm.nih.gov.

Harmonizacja regulacyjna to kolejne wyzwanie. Różne regiony mogą klasyfikować produkty mRNA na różne sposoby – jako produkty biologiczne, terapie genowe lub nową kategorię. W przypadku szczepionek większość zgadza się, że są to produkty biologiczne/szczepionki. Ale co z terapią mRNA na chorobę serca? W USA nadal byłby to produkt biologiczny regulowany przez CBER (Center for Biologics Evaluation and Research), który nadzoruje terapie genowe i szczepionki. Europa podobnie traktuje mRNA jako „Zaawansowany Produkt Terapii Medycznej (ATMP)”, jeśli jest to produkt terapeutyczny. Może pojawić się potrzeba opracowania szczegółowych dokumentów wytycznych: faktycznie, EMA wydała w 2022 roku projekt wytycznych dotyczących wymagań jakościowych dla szczepionek mRNA, a kolejne wytyczne są dyskutowane dla szczepionek mRNA na raka i produktów spersonalizowanych. Szczególnie nowym dylematem regulacyjnym są spersonalizowane szczepionki mRNA na raka – gdzie dawka dla każdego pacjenta jest nieco inna (dostosowana do mutacji jego guza). To przełamuje schemat tradycyjnej akceptacji leków, która zakłada, że każda fiolka produktu jest identyczna. Agencje regulacyjne zapowiedziały, że będą elastyczne i zastosują podejście „master protocol”, oceniając cały proces i kontrolę jakości, a nie każdą indywidualną partię. Na przykład FDA zatwierdziła koncepcję badania szczepionki mRNA na nowoantygeny (Moderna) koncentrując się na spójności produkcji i wymagając określonej liczby reprezentatywnych analiz, zamiast wymagać od Moderny składania nowego wniosku IND (Investigational New Drug) dla każdej szczepionki przygotowanej dla konkretnego pacjenta. To niezbadane dotąd terytorium, ale wyznaczy precedensy także dla innych terapii indywidualizowanych (jak terapie komórkowe) pmc.ncbi.nlm.nih.gov.

Kolejną kwestią jest szybkość zatwierdzania i użycie awaryjne. Świat zobaczył, że w kryzysie szczepionki mRNA mogą być opracowane i dopuszczone niezwykle szybko (w ciągu 11 miesięcy dla COVID). Organy regulacyjne planują obecnie, jak powtórzyć to w przypadku przyszłych pandemii lub ognisk chorób. Międzynarodowe inicjatywy, takie jak „regulatory sandbox” WHO dla szczepionek pandemicznych oraz plan gotowości pandemicznej FDA, w dużym stopniu obejmują mRNA. Trwają dyskusje o wstępnym zatwierdzaniu szablonów platform, które mogłyby być uruchamiane w razie potrzeby. Na przykład FDA mogłaby mieć stałe porozumienie, że jeśli pojawi się nowy wirus, szczepionka mRNA przeciwko niemu mogłaby wejść w fazę 1 w ciągu kilku tygodni i być może zostać udostępniona w trybie awaryjnym po wstępnych danych dotyczących bezpieczeństwa/immunogenności, zamiast czekać na pełne dane dotyczące skuteczności. Jest to częściowo spekulacja, ale doświadczenie COVID sprawiło, że organy regulacyjne i rządy są bardziej skłonne podejmować przemyślane ryzyko związane z technologiami platformowymi, aby ratować życie pmc.ncbi.nlm.nih.gov.

Wreszcie, organy regulacyjne muszą zmierzyć się z postrzeganiem społecznym i komunikacją podczas zatwierdzania produktów mRNA. Biorąc pod uwagę dezinformację dotyczącą mRNA (omówioną poniżej), agencje mają dodatkowy obowiązek jasnego komunikowania, dlaczego szczepionka lub terapia mRNA została zatwierdzona, jak została przetestowana i jak monitorowane jest bezpieczeństwo. Przejrzystość jest kluczowa – na przykład szybkie publikowanie danych z badań klinicznych i informacji o działaniach niepożądanych buduje zaufanie. Dobrą wiadomością jest to, że główne organy regulacyjne są obecnie, jeśli już, bardziej zaznajomione z mRNA niż przed 2020 rokiem, a rośnie konsensus, że może to być niezawodna, standardowa metoda. Najbliższe lata zatwierdzeń (szczepionka na RSV, być może grypa, być może szczepionka na raka lub terapia chorób rzadkich) jeszcze bardziej ugruntują dorobek regulacyjny. Każdy sukces ułatwi kolejną ocenę, gdy organy regulacyjne będą gromadzić wiedzę instytucjonalną na temat mRNA. Globalna współpraca między regulatorami jest również korzystna – dzielenie się danymi na temat bezpieczeństwa i skuteczności produktów mRNA może zapobiec powielaniu wysiłków.

Podsumowując, choć środowisko regulacyjne dla mRNA wciąż się rozwija, szybko dojrzewa. Organy dbają o to, by uznano „platformowy” charakter mRNA, tak aby bezpieczne produkty mogły szybciej trafiać do pacjentów bez zbędnych przeszkód pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Jednocześnie pozostają czujne wobec nowych aspektów (takich jak spersonalizowane serie czy długoterminowe dawkowanie). Kluczowe jest znalezienie właściwej równowagi – umożliwienie innowacji przy jednoczesnej ochronie bezpieczeństwa. Jeśli się to uda, możemy być świadkami korzystnego cyklu, w którym solidne, a zarazem elastyczne regulacje przyspieszą dostępność leków mRNA dla potrzebujących – czy to podczas kolejnej pandemii, czy w przypadku rzadkiej choroby bez obecnie dostępnego leczenia.

Postrzeganie społeczne i kwestie etyczne

Pojawienie się technologii mRNA wywołało nie tylko pytania naukowe i regulacyjne, ale także społeczne i etyczne. Społeczne postrzeganie medycyny opartej na mRNA waha się od entuzjastycznego optymizmu po silny sceptycyzm. Zrozumienie i uwzględnienie tych poglądów jest kluczowe dla przyszłej akceptacji tej technologii.

Postrzeganie społeczne i dezinformacja: Ogólnie rzecz biorąc, wiele osób postrzega szczepionki mRNA przeciw COVID-19 jako triumf nauki – tym szczepionkom przypisuje się uratowanie milionów istnień ludzkich i pomoc w opanowaniu pandemii nobelprize.org. Fakt, że szczepionki mRNA mogły zostać opracowane tak szybko i działać tak skutecznie, był zdumiewający, a w rezultacie technologia ta cieszy się znaczną wdzięcznością i zaufaniem społecznym. Niemniej jednak bezprecedensowe tempo i nowość wywołały również zamieszanie i dezinformację. Fałszywe twierdzenia na temat mRNA szeroko rozprzestrzeniały się w mediach społecznościowych podczas pandemii – na przykład mit, że szczepionki mRNA mogą „zmieniać twoje DNA”. Jest to biologicznie niemożliwe (mRNA nigdy nie wchodzi do jądra komórkowego ani nie oddziałuje z DNA), jednak badania wykazują, że niepokojąca liczba osób wierzyła w tę dezinformację misinforeview.hks.harvard.edu. Badanie dyskursu w mediach społecznościowych wykazało, że negatywne nastawienie i sceptycyzm wobec szczepionek mRNA dominowały w wielu rozmowach, częściowo napędzane przez teorie spiskowe i upolitycznienie środków związanych z COVID id-ea.org. Nawet w 2023 roku badanie Annenberg Public Policy Center wykazało, że wiara w niektóre dezinformacje dotyczące szczepionek wzrosła, a ogólne zaufanie do szczepionek spadło w porównaniu z wcześniejszymi latami annenbergpublicpolicycenter.org.

Ten klimat stanowi wyzwanie: jak poprawić zrozumienie mRNA przez społeczeństwo, aby strach i plotki nie przysłoniły jego rzeczywistych korzyści. Eksperci podkreślają znaczenie edukacji i przejrzystości. „Sceptycyzm można przezwyciężyć jedynie poprzez przejrzystą komunikację, ujawnianie danych i odpowiednią edukację,” radzi dr Türeci z BioNTech health.mountsinai.org. W praktyce oznacza to, że władze zdrowia publicznego i naukowcy muszą jasno wyjaśniać, jak działa mRNA (i jak nie powoduje trwałych zmian w organizmie), otwarcie udostępniać dane z badań oraz uczciwie przyznawać się do niepewności. Oznacza to także aktywne zwalczanie mitów – na przykład wielokrotne wyjaśnianie, że szczepionki mRNA szybko się rozkładają i nie pozostają w organizmie, lub że białko kolca wytwarzane przez szczepionkę przeciw COVID nie jest szkodliwe w taki sposób, jak sam wirus. Podczas pandemii COVID organizacje takie jak CDC musiały publikować dokumenty FAQ, które wprost obalały obawy dotyczące zmiany DNA misinforeview.hks.harvard.edu, a firmy zarządzające mediami społecznościowymi były wzywane do zwalczania jawnych dezinformacji. Wysiłki te trwają nadal. Co ważne, w miarę wprowadzania nowych szczepionek lub terapii mRNA na inne choroby, mogą pojawić się podobne dezinformacje („czy to mRNA na raka zmieni moje geny?” itp.), dlatego w każdym przypadku potrzebna będzie proaktywna edukacja społeczeństwa.

Innym aspektem postrzegania jest zaufanie do procesu rozwoju. Część społeczeństwa obawia się, że ponieważ szczepionki przeciw COVID powstały tak szybko, mogły zostać pominięte pewne etapy lub nie są znane skutki długoterminowe. Chociaż te szczepionki przeszły pełne badania fazy 3 i od ponad trzech lat zostały podane miliardom ludzi z bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa, obawy są zrozumiałe. Aby utrzymać zaufanie, firmy i organy regulacyjne będą musiały nadal wykazywać, że monitorowanie bezpieczeństwa jest rygorystyczne. Na przykład szybkie wykrycie rzadkich przypadków zapalenia mięśnia sercowego u młodych mężczyzn oraz badania pokazujące, że zwykle przebiega ono łagodnie i bez długoterminowych konsekwencji, były ważne do zakomunikowania. W przyszłości, jeśli terapia mRNA będzie przeznaczona do przewlekłego stosowania, producenci prawdopodobnie wdrożą dodatkowy nadzór farmakologiczny (np. rejestry do śledzenia wyników przez lata), aby uspokoić pacjentów i lekarzy. Przejrzystość w kwestii częstości działań niepożądanych, nawet jeśli są rzadkie, buduje wiarygodność – pokazuje społeczeństwu, że nic nie jest ukrywane.

Pocieszające jest to, że w miarę jak coraz więcej osób osobiście styka się z mRNA (sami przyjęli szczepionkę lub znają kogoś, kto ją przyjął), poziom akceptacji zwykle rośnie. Do 2025 roku duża część populacji w wielu krajach otrzymała szczepionki mRNA i wielu zauważyło, że poza dniem zmęczenia lub bólem ramienia, było to jak każda inna szczepionka. To osobiste doświadczenie może przeciwdziałać abstrakcyjnym lękom. Ponadto widok mRNA wykorzystywanego w innych obszarach (np. szczepionka na RSV dla babci lub szczepionka na raka pomagająca znajomemu w badaniu klinicznym) może znormalizować tę technologię. Społeczna percepcja często pozostaje w tyle za postępem naukowym, ale z czasem i przy dobrej komunikacji mRNA może stać się tak rutynowe i akceptowane jak, powiedzmy, leki z przeciwciał monoklonalnych czy zastrzyki z insuliny – rzeczy, które kiedyś wydawały się szalone (lek z laboratoriów biotechnologicznych lub bakterii z wprowadzonym genem), a dziś są standardem medycyny.

Względy etyczne i społeczne: Oprócz postrzegania istnieją również etyczne aspekty wdrażania technologii mRNA:

• Równy dostęp: Kluczową kwestią etyczną jest zapewnienie sprawiedliwego dostępu do tych potencjalnie ratujących życie innowacji. Wprowadzenie szczepionek przeciw COVID ujawniło wyraźne nierówności: bogate kraje zabezpieczyły dawki wcześniej, podczas gdy kraje o niskich dochodach musiały czekać. To „apartheid szczepionkowy”, jak niektórzy to nazwali, postawił moralne pytania o prawa patentowe i dzielenie się technologią w czasie globalnego kryzysu. Wielu twierdziło, że nieetyczne jest, by firmy lub kraje gromadziły przełom medyczny podczas pandemii. W odpowiedzi pojawiły się apele (także na forum WTO) o zniesienie praw własności intelektualnej do szczepionek przeciw COVID. Moderna nie egzekwowała niektórych patentów podczas stanu zagrożenia who.int, a Pfizer/BioNTech ostatecznie udzielili licencji na produkcję innym producentom, ale krytycy twierdzą, że było to zbyt ograniczone. Debata etyczna trwa: czy w przyszłych pandemiach technologia mRNA powinna być udostępniana szerzej, by zmaksymalizować globalne korzyści? Inicjatywa WHO dotycząca centrum mRNA jest jedną z odpowiedzi – etycznie rzecz biorąc, umożliwienie biedniejszym regionom produkcji własnych szczepionek to krok w stronę sprawiedliwości i autonomii who.int. Jednak firmy farmaceutyczne argumentują, że ochrona własności intelektualnej jest konieczna, by odzyskać inwestycje i finansować nowe badania. Równowagę można znaleźć w strategiach takich jak ceny warstwowe (bogate kraje płacą więcej, biedniejsze mniej), dobrowolne umowy licencyjne lub modele, w których rządy finansują rozwój w zamian za otwarty dostęp. W przypadku zastosowań niepandemicznych kwestie równości nadal mają znaczenie. Jeśli terapie przeciwnowotworowe oparte na mRNA okażą się bardzo skuteczne, ale niezwykle drogie, kto będzie miał do nich dostęp? Istnieje ryzyko powstania systemu dwupoziomowego, w którym tylko osoby w bogatych systemach opieki zdrowotnej skorzystają. Decydenci i płatnicy będą musieli negocjować uczciwe ceny i ewentualnie rozważyć programy subsydiowania drogich, spersonalizowanych szczepionek, jeśli znacząco wydłużają życie. Dobrą wiadomością jest to, że mRNA jako proces produkcyjny może być w dłuższej perspektywie tańszy niż niektóre tradycyjne biologiczne leki (brak hodowli komórkowych, szybsza produkcja). Jednak obecnie spersonalizowane szczepionki nadal są bardzo kosztowne w produkcji na jednego pacjenta. Zapewnienie dostępu, zwłaszcza do terapii chorób rzadkich, będzie priorytetem – musimy unikać scenariuszy, w których tylko garstka pacjentów w zamożnych krajach może otrzymać przełomową terapię mRNA na przykład na PKU, podczas gdy inni zostają pominięci.
• Świadoma zgoda i zaangażowanie społeczne: Nowość technologii mRNA oznacza, że organy zdrowia publicznego muszą zachować ostrożność przy wprowadzaniu nowych interwencji opartych na mRNA. Jasna, świadoma zgoda jest kluczowa – pacjenci powinni wiedzieć, w zrozumiały sposób, co robi terapia mRNA. Podczas pandemii wiele osób przyjęło szczepionki bez prawdziwego zrozumienia, czym jest mRNA; po prostu wiedzieli, że to zalecane. W przypadku zastosowań nieawaryjnych, pracownicy medyczni będą musieli wyjaśniać pacjentom, którzy mogą być mniej zaznajomieni (np. pacjentowi onkologicznemu rozważającemu udział w badaniu klinicznym szczepionki mRNA), na czym polega ta metoda, włącznie z niewiadomymi. To część szerszego etycznego obowiązku przejrzystości w innowacjach medycznych. Zaangażowanie społeczne również jest rozsądne – na przykład włączanie społeczności w dyskusje na temat wprowadzenia opartej na mRNA szczepionki przeciwko HIV w badaniach klinicznych, aby od początku rozwiewać wszelkie obawy. Biorąc pod uwagę, że niektóre społeczności mają historyczną nieufność wobec systemów medycznych, budowanie zaufania poprzez dialog jest ważne przy wprowadzaniu przełomowych technologii. Fakt, że mRNA było powiązane z debatami politycznymi (maski, nakazy itp.) w niektórych krajach, oznacza, że pozostała pewna polaryzacja. Liderzy ochrony zdrowia mogą rozważyć kampanie informacyjne oddzielające naukę od polityki, podkreślając, że mRNA to po prostu narzędzie – ani z natury „dobre”, ani „złe” – a jego stosowanie będzie podlegać tym samym rygorystycznym testom, co każdy lek.
• Etyczne wykorzystanie personalizacji i danych: Ciekawym aspektem etycznym jest wykorzystanie osobistych danych genetycznych w terapiach mRNA, szczególnie w spersonalizowanych szczepionkach przeciwnowotworowych. Zaprojektowanie szczepionki neoantygenowej wymaga sekwencjonowania DNA guza pacjenta – co rodzi kwestie prywatności i bezpieczeństwa danych. Pacjenci muszą mieć zaufanie, że ich dane genetyczne będą odpowiedzialnie przetwarzane i nie zostaną nadużyte (na przykład nie będą udostępniane ubezpieczycielom lub innym osobom bez zgody). Wraz ze skalowaniem tego podejścia potrzebne będą solidne zabezpieczenia i przejrzyste zasady. Dodatkowo, jeśli szczepionka jest indywidualizowana dla pacjenta, niektórzy etycy pytają: czy pacjent „posiada” jakąkolwiek część projektu powstałej terapii? Zazwyczaj nie, jest to traktowane po prostu jako spersonalizowana recepta, ale to ciekawe filozoficzne pytanie, ponieważ każda szczepionka jest unikalna.
• Etyka zdrowia publicznego – Nakazy i dezinformacja: Wprowadzenie szczepionek przeciw COVID ponownie rozbudziło debatę na temat nakazów szczepień kontra wybór osobisty. Jeśli w przyszłości zostanie opracowana szczepionka mRNA (na przykład na nowego wirusa pandemicznego), rządy ponownie staną przed dylematem etycznym, jak mocno promować szczepienia w interesie zdrowia publicznego. Środki przymusu (takie jak nakazy czy paszporty szczepionkowe) były skuteczne w niektórych miejscach, ale także wywołały sprzeciw. Z etycznego punktu widzenia to balans między autonomią jednostki a bezpieczeństwem społeczności. Ponieważ szczepionki mRNA prawdopodobnie będą pierwszą linią obrony w przypadku nowego wybuchu epidemii, ta debata powróci. Tymczasem uznano etyczną odpowiedzialność za zwalczanie dezinformacji. Fałszywe informacje, które prowadzą ludzi do odmowy szczepień, skutkując możliwymi do uniknięcia zgonami, stanowią etyczny problem zdrowia publicznego. Jednak przeciwdziałanie dezinformacji może być w konflikcie z wartościami wolności słowa. Panuje konsensus, że najlepszym podejściem jest więcej informacji – zalewanie przestrzeni dokładnymi, łatwymi do zrozumienia informacjami – zamiast cenzury, która może rodzić nieufność. Naukowcy tacy jak Karikó pojawili się w przestrzeni publicznej (mimo że sama określa się jako osoba „niezbyt emocjonalna”, udzieliła wielu wywiadów po Noblu), by opowiedzieć swoją historię i wyjaśnić mRNA w przystępny sposób statnews.com. Takie ludzkie historie mogą również pomóc zmienić nastawienie społeczne, pokazując dekady poświęcenia i troski stojące za tą technologią, zamiast przedstawiania jej jako tajemniczego korporacyjnego wynalazku.
• Etyczne praktyki badawcze: Wreszcie, jak w przypadku każdego nowego przełomu medycznego, kluczowe jest, aby badania nad terapiami mRNA były prowadzone etycznie. Oznacza to solidny nadzór nad badaniami klinicznymi, świadomą zgodę uczestników, uważne monitorowanie skutków ubocznych oraz sprawiedliwość w doborze uczestników badań (np. nie wykorzystywanie populacji wrażliwych). Oznacza to także przejrzyste publikowanie wyników, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, aby cała dziedzina mogła się uczyć. W związku z napływem firm do sektora mRNA, niektórzy obawiają się „gorączki złota”. Ramy etyczne muszą zapewnić, że bezpieczeństwo pacjentów i integralność naukowa nie zostaną naruszone przez presję konkurencyjną lub finansową. Jak dotąd główne badania nad mRNA były prowadzone przez renomowane organizacje według standardowych protokołów, co jest uspokajające.

Podsumowując, technologia mRNA pojawia się w momencie zarówno wielkich nadziei, jak i ogromnej odpowiedzialności. Postrzeganie społeczne można poprawić poprzez dalszą transparentność, edukację oraz rosnącą liczbę dowodów na skuteczność i bezpieczeństwo. Z etycznego punktu widzenia należy skupić się na równości (zapewnienie, że innowacja przyniesie korzyści wszystkim ludziom, a nie tylko uprzywilejowanej grupie), uczciwości (wobec pacjentów i społeczeństwa, co mRNA może, a czego nie może zrobić) oraz odpowiedzialności społecznej (zwalczanie dezinformacji i nieufności poprzez dialog). Jak ujął to jeden z naukowych publicystów, szczepionki mRNA „były pogrążone w dezinformacji” od momentu, gdy zwróciły uwagę opinii publicznej theguardian.com, ale fakty i dowody z rzeczywistości są antidotum na tę sytuację. Nadzieja jest taka, że z czasem narracja przesunie się od strachu przed nieznanym do docenienia możliwości tej technologii.

Perspektywy na przyszłość: Nowa era medycyny mRNA

Stojąc w 2025 roku, widać wyraźnie, że technologia mRNA już zaczęła przekształcać medycynę – jednak prawdopodobnie jesteśmy dopiero u progu jej wpływu. Nadchodząca dekada może sprawić, że mRNA stanie się standardowym narzędziem w arsenale medycznym, z zastosowaniami znacznie wykraczającymi poza to, co obecnie sobie wyobrażamy. Oto kilka kluczowych elementów dotyczących przyszłości mRNA jako platformy lekowej:

Nowa generacja szczepionek i terapii: W najbliższym czasie można spodziewać się napływu produktów mRNA ubiegających się o zatwierdzenie. Grypa może być kolejnym dużym sukcesem szczepionkowym – być może już pod koniec 2025 lub w 2026 roku, jeśli badania fazy 3 zakończą się sukcesem, na rynku pojawi się pierwsza sezonowa szczepionka mRNA przeciw grypie, oferująca szerszą i bardziej elastyczną ochronę niż obecne szczepionki curevac.com. Podobnie oczekujemy wyników badań klinicznych szczepionek mRNA przeciwko malarii (program BioNTech) oraz gruźlicy około 2026–27 roku, które – jeśli będą pozytywne – mogą mieć ogromne znaczenie dla zdrowia globalnego. Po stronie terapeutycznej warto śledzić wyniki fazy 3 spersonalizowanej szczepionki na czerniaka; sukces w tym zakresie może doprowadzić do zatwierdzenia i następnie rozszerzenia tej metody na inne nowotwory, takie jak rak płuca i jelita grubego (Merck i Moderna już zapowiadają plany testowania szczepionki w nowotworach o wysokiej mutacji, takich jak niedrobnokomórkowy rak płuca reuters.com). Podobnie programy dotyczące chorób rzadkich pokażą, czy powtarzane podawanie jest skuteczne – jeśli mRNA będzie w stanie funkcjonalnie wyleczyć zaburzenie metaboliczne, potwierdzi to całą klasę leków mRNA typu „zastępowanie białka”.

Postępy techniczne: Ulepszone mRNA i metody dostarczania: Naukowcy aktywnie pracują nad technologiami mRNA nowej generacji. Jednym z obszarów jest samoamplifikujące się mRNA (saRNA), które zawiera dodatkowy kod dla polimerazy RNA, pozwalający mRNA na replikację wewnątrz komórki przez pewien czas. saRNA może osiągnąć ten sam poziom produkcji białka przy ułamku dawki obecnych mRNA, co może zmniejszyć skutki uboczne i koszty. Kilka szczepionek saRNA (na COVID, grypę itp.) jest już w fazie wczesnych badań prowadzonych przez firmy takie jak Gritstone i Arcturus. Inną innowacją są modyfikacje zasad i nowe nukleozydy: pseudourydyna Karikó i Weissmana była pierwszym dużym przełomem, ale obecnie naukowcy testują inne zmodyfikowane nukleotydy, które mogą jeszcze bardziej zwiększyć stabilność lub zmniejszyć resztkową odpowiedź wrodzonego układu odpornościowego. Możemy zobaczyć mRNA, które utrzymuje się dłużej lub produkuje więcej białka, co może być przydatne w terapiach (gdzie pożądana jest produkcja białka przez kilka dni, a nie tylko jeden dzień).

Na froncie dostarczania, podczas gdy obecnie królują nanocząsteczki lipidowe, trwają badania nad LNP ukierunkowanymi na narządy – chemiczne modyfikowanie lipidów lub dodawanie ligandów celujących, tak aby na przykład dożylna iniekcja mRNA trafiała głównie do mięśnia sercowego, do limfocytów T lub przekraczała barierę krew-mózg. Dr Türeci zauważyła, że „jeśli chcesz dotrzeć do czegoś w mózgu, potrzebujesz technologii dostarczania, która wprowadzi mRNA do mózgu” health.mountsinai.org, i rzeczywiście naukowcy pracują nad takimi innowacjami (np. nanocząsteczki przekraczające barierę krew-mózg w chorobach neurologicznych). Istnieje także zainteresowanie dostarczaniem innym niż LNP, takim jak nanocząsteczki oparte na polimerach, egzosomy (małe pęcherzyki) jako nośniki mRNA, czy nawet metody fizyczne, jak elektroporacja do miejscowego dostarczania. Dodatkowo, celem jest ułatwienie obsługi leków mRNA – na przykład formulacje stabilne w temperaturze pokojowej przez dłuższy czas lub suchy proszek mRNA, który można odtworzyć, co ułatwi dystrybucję w krajach rozwijających się.

Integracja z innymi technologiami: Przyszłość mRNA prawdopodobnie będzie spleciona z innymi najnowocześniejszymi technologiami biotechnologicznymi. Jedną z wyraźnych synergii jest edytowanie genów: niektóre z pierwszych terapii CRISPR in-vivo (np. terapia Intellia na amyloidozę transtyretynową) wykorzystują LNP do dostarczania mRNA kodującego enzym CRISPR Cas9 pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Tak więc mRNA umożliwia terapie edycji genów, służąc jako nośnik do produkcji edytora genów wewnątrz organizmu. W miarę jak CRISPR staje się rzeczywistością kliniczną, mRNA często będzie preferowanym sposobem tymczasowego dostarczania tych narzędzi (ponieważ nie chcesz, aby CRISPR był aktywny na stałe). Możemy zobaczyć więcej terapii hybrydowych, w których mRNA dostarcza jednorazową poprawkę genetyczną. CEO BioNTech, Uğur Şahin, wspomniał nawet o „otwarciu drzwi dla pierwszych terapii łączonych terapii genowej i mRNA” forbes.com – wyobraź sobie podejście, w którym mRNA można podać razem z terapią opartą na DNA, aby wzmocnić jej efekt, lub sekwencyjnie (najpierw użyć mRNA do przygotowania, potem terapii genowej do zakończenia). Choć to wciąż koncepcja, podkreśla, że mRNA nie będzie istnieć w izolacji; będzie częścią szerszego zestawu narzędzi biotechnologicznych.

Kolejna integracja to AI i biologia obliczeniowa. Projektowanie optymalnych sekwencji mRNA (aby zmaksymalizować wydajność białka i kontrolować translację), przewidywanie silnych neoantygenów do szczepionek przeciwnowotworowych czy formułowanie LNP – wszystko to może być wspierane przez uczenie maszynowe. Firmy już wykorzystują AI do przesiewania formulacji lipidowych lub wyboru, które zmutowane peptydy uwzględnić w spersonalizowanej szczepionce. To prawdopodobnie przyspieszy rozwój i potencjalnie otworzy nowe możliwości (wyobraź sobie, że AI sugeruje nowy koktajl antygenowy do uniwersalnej szczepionki na koronawirusa, który można szybko wyprodukować jako mRNA i przetestować).

Zdrowie publiczne i przygotowanie na pandemię: Jeśli świat stanie w obliczu kolejnej pandemii lub poważnej epidemii, mRNA ponownie będzie pierwszym ratownikiem. Instytucje wyciągnęły wnioski z COVID i opracowują plany, w których utrzymywana jest „biblioteka szczepionek” z matrycami mRNA dla różnych rodzin wirusów. Jeśli pojawi się nowy patogen (tzw. „Choroba X”), naukowcy mogliby wprowadzić jego genom do jednej z tych matryc i w ciągu kilku dni wyprodukować kandydacką szczepionkę. W idealnych scenariuszach badania kliniczne na ludziach mogłyby rozpocząć się w ciągu 6–8 tygodni od wykrycia ogniska choroby. Celem, popieranym przez organizacje takie jak CEPI, jest posiadanie 100 milionów dawek szczepionki mRNA gotowych w 100 dni podczas pandemii pmc.ncbi.nlm.nih.gov. To bardzo ambitne, ale nie niemożliwe, biorąc pod uwagę doświadczenia z COVID (gdzie opracowanie i szerokie wdrożenie szczepionki zajęło około 300 dni, co i tak było rekordem). Osiągnięcie tego celu będzie wymagało uprzednio zatwierdzonych mocy produkcyjnych, gromadzenia zapasów surowców i wcześniejszych zgód regulacyjnych, jak omówiono. Jeśli się powiedzie, może to drastycznie zmniejszyć skutki przyszłych epidemii – byłby to prawdziwie nowy paradygmat reagowania na epidemie.

Normalizacja i akceptacja społeczna: Przenosząc się do 2030 roku, całkiem możliwe, że coroczna szczepionka mRNA (może w formie kombinowanej) będzie tak rutynowa jak dziś szczepionka przeciw grypie. Miliony osób mogą co roku otrzymywać zastrzyk mRNA przeciw chorobom układu oddechowego. Jeśli szczepionki przeciwnowotworowe się sprawdzą, leczenie raka może rutynowo obejmować sekwencjonowanie guza i podanie spersonalizowanego zastrzyku mRNA jako elementu standardowej terapii. W przypadku chorób genetycznych rodzice dziecka z rzadkim schorzeniem mogą oczekiwać, że terapia enzymatyczna mRNA zostanie im zaproponowana zamiast lub oprócz konwencjonalnych metod leczenia. Krótko mówiąc, mRNA może stać się głównym sposobem leczenia. Wraz z tym wzrośnie świadomość społeczna, a początkowa aura „nowości” zaniknie. Ludzie prawdopodobnie nie będą się nad tym zastanawiać – podobnie jak przeciwciała monoklonalne, które w latach 90. były nowością, a dziś są po prostu kolejnym typem leku regularnie przepisywanym przez lekarzy.

Możemy się także spodziewać, że więcej graczy pojawi się na rynku globalnym, gdy patenty w końcu wygasną lub gdy kraje rozwiną własne kompetencje. Technologia może się rozprzestrzeniać podobnie jak technologia rekombinowanego DNA – początkowo tylko kilka firm miało know-how, dziś praktycznie każdy kraj potrafi produkować rekombinowane białka, takie jak insulina. Jeśli centrum WHO i podobne inicjatywy odniosą sukces, do lat 30. XXI wieku wiele krajów może mieć przynajmniej jeden zakład produkujący szczepionki mRNA. Taka demokratyzacja byłaby pozytywnym efektem obecnych wysiłków.

Oczywiście, pozostają nieznane niewiadome. Biologia często nas zaskakuje. Przed nami mogą pojawić się wyzwania, takie jak nieprzewidziane reakcje immunologiczne przy długotrwałym stosowaniu mRNA lub ograniczenia techniczne (na przykład dostarczenie mRNA do zwalczania guzów litych w organizmie może okazać się trudniejsze niż oczekiwano ze względu na mikrośrodowisko guza). Z drugiej strony mogą pojawić się nieoczekiwane przełomy – być może sposób na podawanie mRNA doustnie (niektóre badania testują powłoki nanocząsteczkowe, które mogłyby przetrwać kwas żołądkowy i być przyjmowane w formie tabletki) lub pojedynczy zastrzyk, który zaprogramuje komórki do produkcji terapeutycznego białka przez tygodnie (wydłużając czas działania, by nie było potrzeby częstego dawkowania).

Czołowi naukowcy pozostają entuzjastyczni, ale i powściągliwi. Dr Uğur Şahin przewiduje, że chociaż „szczepionki mRNA mogą być naprawdę wielką rzeczą,” będzie to stopniowa rewolucja na przestrzeni lat health.mountsinai.org. A dr Karikó, wspominając dekady pracy, po prostu wyraża radość, widząc, jak technologia wreszcie rozkwita. W wywiadzie, po otrzymaniu własnej dawki szczepionki przeciw COVID, powiedziała, że pracownicy służby zdrowia bijący brawo wzruszyli ją do łez – „Byli po prostu tacy szczęśliwi. Nie jestem zbyt emocjonalną osobą, ale po prostu trochę się popłakałam.” statnews.com Teraz, widząc, jak potencjał mRNA się rozszerza, pozostaje optymistką: „Mam wielką nadzieję, że coraz więcej produktów trafi na rynek.” statnews.com Jej nadzieja już zaczyna się urzeczywistniać.

Przyszłość w skrócie: historia mRNA ewoluuje od jednej niezwykłej szczepionki do platformy dla nowej klasy leków. Jeśli ostatnie lata polegały na udowodnieniu koncepcji, to kolejne będą dotyczyć jej rozwijania i udoskonalania. Stoimy u progu szczepionek przeciw grypie opartych na mRNA, immunoterapii nowotworów i leków na choroby dotąd uznawane za nieuleczalne. Technologia ta prawdopodobnie zintegruje się z innymi osiągnięciami (od edycji genów po AI), by dostarczać spersonalizowaną, precyzyjną opiekę. Wyzwania związane z dostarczaniem, regulacjami i akceptacją będą rozwiązywane przez dalsze innowacje i dialog. Pod wieloma względami mRNA uczy nas, jak wykorzystać własną komórkową maszynerię organizmu jako sojusznika w leczeniu – to potężna zmiana paradygmatu.

Jak napisał Komitet Noblowski, „imponująca elastyczność i szybkość” mRNA zwiastuje nową erę, a w przyszłości technologia ta „może być również używana do dostarczania białek terapeutycznych i leczenia niektórych typów nowotworów.” nobelprize.org Ta przyszłość szybko się zbliża. Każdy sukces mRNA napędza kolejny, tworząc pozytywny cykl postępu naukowego. Nie jest przesadą stwierdzenie, że jesteśmy świadkami rewolucji w medycynie w czasie rzeczywistym – takiej, w której ludzkość, uzbrojona w mRNA, może reagować na choroby z taką zwinnością i precyzją, o jakiej poprzednie pokolenia mogły tylko marzyć. Kolejne rozdziały pokażą, jak daleko może sięgnąć ta rewolucyjna platforma, ale w tej chwili perspektywy dla medycyny mRNA są niezwykle obiecujące.

Źródła:

1. Pfizer – Wykorzystanie potencjału mRNA (Czym jest mRNA i jak działa) pfizer.com
2. Pfizer – Pochodzenie i historia technologii mRNA (odkrycie w latach 60.; przełom Karikó i Weissmana) pfizer.com
3. Komunikat prasowy Nagrody Nobla 2023 – Odkrycia Karikó i Weissmana umożliwiające szczepionki mRNA nobelprize.org
4. Komunikat prasowy Nagrody Nobla 2023 – Wpływ szczepionek mRNA na COVID-19 (miliardy zaszczepionych, uratowane życia) nobelprize.org
5. Mount Sinai (wywiad z Şahinem i Türeci) – Wszechstronność mRNA i rozwój szczepionek na raka health.mountsinai.org
6. Reuters (13 grudnia 2022) – Szczepionka przeciwnowotworowa Moderna/Merck zmniejszyła nawroty czerniaka o 44% reuters.com
7. Reuters (13 grudnia 2022) – Cytaty Merck i Moderna o szczepionce przeciwnowotworowej jako nowym paradygmacie reuters.com
8. Mount Sinai (wywiad z Şahinem i Türeci) – mRNA nadaje się do szczepionek na raka; badania kliniczne w wielu nowotworach health.mountsinai.org
9. FierceBiotech (7 czerwca 2024) – Terapia Moderny na kwasicę metylomalonową (MMA) koduje brakujący enzym fiercebiotech.com
10. FierceBiotech (7 czerwca 2024) – Moderna: wybór do pilotażowego programu FDA podkreśla potencjał mRNA poza szczepionkami fiercebiotech.com
11. FierceBiotech (7 czerwca 2024) – Inne programy Moderny dotyczące chorób rzadkich (kwasica propionowa itp.) fiercebiotech.com
12. Komunikat prasowy CureVac (12 września 2024) – Pozytywne dane z II fazy badań szczepionki mRNA na grypę CureVac/GSK (odpowiedź immunologiczna wobec A i B, spełnia punkty końcowe) curevac.com
13. Komunikat prasowy CureVac – Szczepionka mRNA na grypę przechodzi do III fazy z drugą generacją matrycy mRNA curevac.comcurevac.com
14. Mount Sinai (wywiad z Şahinem i Türeci) – mRNA testowane na inne choroby zakaźne, takie jak malaria, półpasiec health.mountsinai.org
15. Contagion Live (31 maja 2024) – FDA zatwierdza szczepionkę RSV firmy Moderna dla osób 60+; pierwsza szczepionka mRNA poza COVID contagionlive.com
16. Contagion Live – CEO Moderny: zatwierdzenie RSV potwierdza wszechstronność platformy mRNA contagionlive.com
17. STAT News (19 lipca 2021) – Karikó: mRNA może leczyć wirusy i choroby autoimmunologiczne; przykład badania na myszach z SM statnews.com
18. STAT News – Cytat Karikó: „mam nadzieję, że coraz więcej produktów [mRNA] trafi na rynek.” statnews.com
19. Reuters (1 sierpnia 2025) – Sąd w Wielkiej Brytanii orzekł, że szczepionka Pfizer/BioNTech na COVID narusza patent mRNA Moderny (spory patentowe) reuters.com
20. MDPI Vaccines Journal (2024) – Platformowe podejście regulacyjne: miliardy zaszczepionych bezpiecznie, wiele szczepionek/terapii mRNA w fazie rozwoju pmc.ncbi.nlm.nih.gov
21. MDPI Vaccines – Przewaga bezpieczeństwa szczepionek mRNA nad terapiami genowymi (brak integracji z genomem) pmc.ncbi.nlm.nih.gov
22. MDPI Vaccines – Propozycja grupowania podobnych terapii mRNA (np. enzymy metaboliczne) pod wspólnym parasolem w celu przyspieszenia zatwierdzeń pmc.ncbi.nlm.nih.gov
23. Mount Sinai (wywiad z Şahin & Türeci) – Potrzeba nowej technologii celowanego dostarczania do konkretnych organów, takich jak mózg health.mountsinai.org
24. Mount Sinai – Türeci: przeciwdziałanie sceptycyzmowi poprzez transparentność i edukację health.mountsinai.org
25. Harvard Misinformation Review – Społeczeństwo błędnie wierzy, że szczepionki mRNA zmieniają DNA, co wymaga obalania mitów przez CDC misinforeview.hks.harvard.edu
26. WHO – Dlaczego WHO utworzyło centrum transferu technologii mRNA (nierówności w dostępie do szczepionek na początku COVID) who.int
27. WHO – Południowoafrykańskie centrum mRNA utworzone w celu szkolenia producentów z krajów o niskich i średnich dochodach, obecnie zwiększa produkcję who.intwho.int
28. Reuters (13 grudnia 2022) – Dr Eliav Barr z Merck: „ogromny krok naprzód” (badanie szczepionki na raka); Dr Burton z Moderny: „nowy paradygmat w leczeniu raka.” reuters.com
29. Wywiad z McKinsey (27 sierpnia 2021) – Bancel: mRNA jako lek ma daleko idące możliwości, może poprawić sposób odkrywania, opracowywania i produkcji leków mckinsey.com
30. McKinsey – Początki Moderny w 2010 roku i programy sprzed COVID; definicja mRNA mckinsey.com
31. BioSpace (14 lipca 2021) – Bancel: szczepionki mRNA będą przełomowe w zapobieganiu infekcjom wirusowym; cel: jedna szczepionka na wiele wirusów biospace.com
32. BioSpace – Moderna opracowuje szczepionki na Zikę, HIV, grypę; wizja połączonej szczepionki na choroby układu oddechowego biospace.com
33. Reuters (13 grudnia 2022) – Spersonalizowaną szczepionkę mRNA na raka można wyprodukować w ok. 8 tygodni, nadzieja na skrócenie tego czasu o połowę (szybkość) reuters.com
34. Reuters (13 grudnia 2022) – BioNTech prowadzi wiele badań klinicznych nad szczepionkami na raka, np. spersonalizowana szczepionka z MSKCC na raka trzustki reuters.com
35. Reuters (1 sierpnia 2025) – Cytat od Pfizer/BioNTech na temat orzeczenia patentowego w Wielkiej Brytanii (zapowiadają odwołanie, brak natychmiastowego wpływu) reuters.com
36. Reuters (1 sierpnia 2025) – Informacja o trwających postępowaniach patentowych w USA (USPTO unieważniło niektóre patenty Moderny) i w Niemczech reuters.com
37. The Guardian (lipiec 2023) – Zauważono, że odkąd szczepionki mRNA pojawiły się w świadomości publicznej, są pogrążone w dezinformacji theguardian.com
38. STAT News (19 lipca 2021) – Emocjonalny moment Karikó podczas szczepienia; skupienie na reprezentowaniu niedocenianych naukowców statnews.comstatnews.com
39. STAT News – Wizja Karikó: mRNA jako narzędzie od wirusów po autoimmunologiczne; szczepionka na SM u myszy; produkty trafiające na rynek statnews.comstatnews.com
40. Reuters (Komunikat prasowy 2023) – Komitet Noblowski: elastyczność i szybkość szczepionek mRNA torują drogę dla innych chorób; przyszłe zastosowanie dla białek terapeutycznych i nowotworów nobelprize.org