Czym są terapie genetyczne i jak działają?
Terapie genetyczne (lub terapie genowe) to metody leczenia, które mają na celu skorygowanie lub modyfikację instrukcji genetycznych w naszych komórkach, aby zwalczać choroby. Zamiast stosować tradycyjne leki lub operacje, terapia genowa celuje w pierwotną przyczynę – wadliwe geny. Mówiąc prosto, polega to na dodaniu, zastąpieniu lub naprawieniu genów w komórkach pacjenta, aby organizm mógł wytwarzać kluczowe białka, których brakowało, lub naprawić szkodliwą mutację genome.govmedlineplus.gov. Na przykład, jeśli choroba jest spowodowana brakiem lub uszkodzeniem genu, terapia genowa może dostarczyć zdrową kopię tego genu do komórek pacjenta. Pozwala to komórkom wytwarzać funkcjonalne białko, którego brakowało, a tym samym leczyć, zapobiegać, a nawet wyleczyć chorobę genome.gov.
Ilustracja terapii genowej z użyciem zmodyfikowanego wirusa (wektora) do dostarczenia zdrowego genu (pomarańczowy) do jądra komórkowego pacjenta. Nowy gen umożliwia komórce produkcję funkcjonalnego białka, którego brakowało lub było uszkodzone. medlineplus.gov
Aby to osiągnąć, lekarze używają nośnika dostarczającego zwanego wektorem, aby przenieść materiał genetyczny do komórek pacjenta medlineplus.gov. Często jest to nieszkodliwy, zmodyfikowany wirus, wybrany, ponieważ wirusy naturalnie dobrze infekują komórki. Wirusy są modyfikowane tak, aby nie mogły wywołać choroby, a następnie są ładowane terapeutycznym genem lub narzędziem do edycji genów. Gdy wektor zostaje wprowadzony (przez zastrzyk lub infuzję dożylną), transportuje nowy gen do komórek docelowych medlineplus.govmedlineplus.gov. W niektórych terapiach komórki mogą być również pobierane z ciała pacjenta, genetycznie modyfikowane w laboratorium, a następnie zwracane pacjentowi – jest to proces stosowany w niektórych terapiach genowych opartych na komórkach medlineplus.gov. Jeśli wszystko pójdzie dobrze, wprowadzony gen nakazuje tym komórkom produkować prawidłowe białko, którego potrzebuje pacjent, lub enzym edytujący naprawia mutację DNA, przywracając w ten sposób zdrową funkcję medlineplus.gov.Edycja genów to bardziej precyzyjna forma terapii genowej. Narzędzia takie jak CRISPR-Cas9 działają jak molekularne nożyczki, aby bezpośrednio edytować DNA w określonym miejscu medlineplus.gov. Zamiast tylko dodawać nowy gen, CRISPR może wyciąć złą mutację lub wstawić prawidłową sekwencję bezpośrednio do genomu. To daje możliwość trwałego „naprawienia” genu powodującego chorobę. CRISPR jest niezwykle precyzyjny – używa prowadzącego RNA, aby znaleźć dokładną sekwencję DNA do przecięcia, co pozwala naukowcom usuwać, dodawać lub zastępować DNA w genomie żywej komórki fda.gov. W 2023 roku terapia oparta na CRISPR została zatwierdzona do leczenia anemii sierpowatej, pokazując, jak ta potężna technologia edycji może „wycinać i korygować” geny powodujące choroby u pacjentów nihrecord.nih.govfda.gov.
To ważne, aby zauważyć, że metody terapii genowej wciąż się rozwijają i napotykają wyzwania. Wczesne terapie genowe z użyciem wektorów wirusowych miały problemy, takie jak reakcje immunologiczne i nieprzewidywalne skutki, jeśli nowy gen został wstawiony w niewłaściwe miejsce w DNA medlineplus.gov. Naukowcy udoskonalają wektory, a nawet badają dostarczanie nie-wirusowe (takie jak nanocząsteczki lipidowe), aby uczynić dostarczanie genów bezpieczniejszym medlineplus.gov. Jednak pomimo wyzwań, główna idea pozostaje: zmienić kod genetyczny, aby leczyć chorobę u jej źródła medlineplus.gov. To oznacza rewolucyjną zmianę – od leczenia objawów do inżynierii leczenia od wewnątrz komórki.Kluczowe typy terapii genetycznych
Współczesne terapie genetyczne występują w kilku formach, z których każda stosuje nieco inną strategię walki z chorobą. Główne podejścia obejmują:
- Terapie zastępowania genów: Dodają one działający gen, aby zrekompensować ten zmutowany lub brakujący. Nowa sekwencja DNA jest dostarczana do komórek pacjenta (często za pomocą wektora wirusa AAV lub lentiwirusowego), aby komórki mogły produkować potrzebne białko. Na przykład w jednej terapii rdzeniowego zaniku mięśni wirus dostarcza zdrową kopię genu SMN1 do neuronów ruchowych niemowlęcia, ratując funkcję, której zmutowany gen dziecka nie mógł spełnić. Zastępowanie genów było stosowane w leczeniu dziedzicznej ślepoty siatkówkowej, niedoborów odporności i chorób krwi poprzez zasadniczo „instalowanie” prawidłowego genu genome.gov.
- Terapie wyciszania genów i RNA: Nie wszystkie terapie genetyczne polegają na dodawaniu nowych genów; niektóre wyłączają lub modyfikują ekspresję problematycznych genów. Terapie oparte na RNA wykorzystują cząsteczki, które celują w RNA, pośrednie przekaźniki niosące instrukcje genetyczne. Na przykład oligonukleotydy antysensowne (ASO) i siRNA to małe fragmenty materiału genetycznego, które mogą wiązać się z mRNA wadliwego genu i albo go zniszczyć, albo zmienić sposób jego przetwarzania. To „wyciszanie genów” może zapobiec powstawaniu szkodliwego białka pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. Przykładem jest lek patisiran, siRNA, który wycisza gen transtyretyny w wątrobie w leczeniu dziedzicznej amyloidozy (choroby związanej z odkładaniem się białek). Podobnie, leki antysensowne takie jak Spinraza pomagają pacjentom z rdzeniowym zanikiem mięśni poprzez naprawę splicingu RNA, zwiększając produkcję kluczowego białka mięśniowego. I oczywiście szczepionki mRNA – forma terapii RNA – instruują nasze komórki do produkcji białek wirusowych, trenując układ odpornościowy (technologia szeroko zastosowana w szczepionkach przeciw COVID-19).
- Edycja genomu (np. CRISPR-Cas9): Terapie te wykorzystują enzymy do edycji genów (takie jak CRISPR, TALEN lub nukleazy palca cynkowego), aby bezpośrednio korygować mutacje DNA wewnątrz komórek pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. CRISPR-Cas9 jest najbardziej znany: można go zaprogramować, aby przeciął DNA w określonej sekwencji. Gdy DNA zostaje przerwane, naturalne procesy naprawcze komórki mogą zostać wykorzystane do usunięcia wadliwego fragmentu lub wstawienia zdrowego fragmentu DNA. Terapie edycji genomu mają na celu jednorazową, trwałą naprawę. Na przykład CRISPR jest używany w badaniach klinicznych do edycji komórek szpiku kostnego i „ulepszania” własnych komórek macierzystych krwi pacjenta, aby produkowały zdrowe krwinki czerwone, które nie będą się sierpowacić (w przypadku anemii sierpowatej) fda.govfda.gov. Nowsze edytory genów, takie jak edytory zasad i edytory pierwotne, mogą nawet zamienić pojedynczą literę DNA lub krótki fragment sekwencji bez całkowitego cięcia DNA – potencjalnie oferując jeszcze delikatniejsze, bardziej precyzyjne korekty mutacji genetycznych.
- Terapie genowe oparte na komórkach (np. komórki CAR-T): Podejście to polega na genetycznej modyfikacji własnych komórek pacjenta (lub komórek dawcy), aby zwiększyć ich zdolności do zwalczania chorób. Sztandarowym przykładem jest terapia komórkami CAR-T stosowana w leczeniu nowotworów. Lekarze pobierają limfocyty T pacjenta (rodzaj komórek odpornościowych) i inżynierują je genetycznie, aby wyposażyć je w nowy gen kodujący „chimeryczny receptor antygenowy” (CAR) cancer.govcancer.gov. Receptor ten działa jak urządzenie naprowadzające, pozwalając limfocytom T rozpoznawać i atakować komórki nowotworowe po ponownym podaniu pacjentowi. Terapie CAR-T, takie jak Kymriah i Yescarta, wywołały trwałe remisje – a nawet wyleczyły niektórych pacjentów – z zaawansowaną białaczką i chłoniakami poprzez przekierowanie ich układu odpornościowego cancer.govcancer.gov. Poza CAR-T, inne terapie komórkowe obejmują genetycznie modyfikowane komórki macierzyste (na przykład edycja komórek macierzystych szpiku kostnego w celu leczenia chorób krwi) oraz eksperymentalne podejścia do naprawy lub zastępowania uszkodzonych tkanek za pomocą komórek modyfikowanych genetycznie.
Główne choroby będące celem terapii genetycznych
Terapie genetyczne początkowo opracowywano dla rzadkich chorób dziedzicznych, ale dziś są stosowane w szerokim zakresie schorzeń – od nowotworów po powszechne choroby – z niezwykłymi rezultatami. Do głównych celów należą:
- Choroby krwi (np. anemia sierpowata i zaburzenia hemoglobiny): Choroby krwi są głównym celem, ponieważ komórki macierzyste krwiotwórcze można pobrać, poddać terapii i zwrócić do organizmu. Anemia sierpowata, spowodowana pojedynczą mutacją w genie hemoglobiny, jest na progu wyleczenia dzięki terapii genowej. Pod koniec 2023 roku jednorazowa terapia (obecnie zatwierdzona jako Casgevy) wykorzystała edytowanie genów CRISPR w komórkach macierzystych szpiku kostnego pacjenta, aby zwiększyć produkcję zdrowej hemoglobiny, skutecznie eliminując bolesne kryzysy anemii sierpowatej innovativegenomics.orginnovativegenomics.org. Beta-talasemia, inna genetyczna anemia, może być leczona przez dodanie funkcjonalnego genu hemoglobiny lub tą samą strategią CRISPR – reaktywację hemoglobiny płodowej w celu zrekompensowania wadliwej hemoglobiny dorosłych innovativegenomics.org. Istnieją także terapie genowe dla hemofilii: w 2022 i 2023 roku zatwierdzono pierwsze terapie zastępujące geny dla hemofilii A i B (Roctavian firmy BioMarin Roctavian oraz Hemgenix firmy CSL Behring/UniQure Hemgenix), umożliwiając pacjentom produkcję brakujących czynników krzepnięcia i znacząco zmniejszając liczbę epizodów krwawień.
- Rzadkie choroby genetyczne: Dziesiątki dziedzicznych rzadkich chorób doczekały się niezwykłych przełomów. Na przykład rdzeniowy zanik mięśni (SMA) – niegdyś główna genetyczna przyczyna śmierci niemowląt – ma teraz terapię genową (Zolgensma), która dostarcza nowy gen SMN1 i może ratować życie niemowląt, jeśli zostanie podana wcześnie. Badania przesiewowe noworodków w kierunku SMA w połączeniu z tą terapią zamieniły śmiertelną chorobę w leczalną, a wiele dzieci dorasta obecnie praktycznie zdrowych uofuhealth.utah.edu. Inne rzadkie choroby, które są obecnie leczone, to choroby metaboliczne (takie jak ADA-SCID, ciężki niedobór odporności, który u niektórych dzieci został wyleczony przez dodanie brakującego genu enzymu), mózgowa adrenoleukodystrofia (śmiertelna choroba mózgu spowalniana przez terapię komórkową z poprawionym genem), oraz epidermolysis bullosa (EB) – przerażający stan skóry, w którym skóra dzieci odchodzi płatami. W 2023 roku FDA zatwierdziła Zevaskyn, pierwszą terapię genową dla jednej z postaci EB, która wykorzystuje własne komórki skóry pacjenta zmodyfikowane genem kolagenu do leczenia przewlekłych ran asgct.org. Te sukcesy są szczególnie budujące dla rodzin z ultra-rzadkimi chorobami, które po raz pierwszy widzą nadzieję, że spersonalizowane leki genetyczne mogą dotrzeć także do nich.
- Dziedziczna ślepota i zaburzenia widzenia: Oko jest świetnym kandydatem do terapii genowej (to mały, zamknięty narząd, co ułatwia dostarczenie i ogranicza skutki ogólnoustrojowe). Pierwsza zatwierdzona przez FDA terapia genowa (w 2017 roku) to Luxturna, która przywraca wzrok dzieciom z rzadką postacią wrodzonej ślepoty (wrodzona ślepota Lebera) poprzez dostarczenie prawidłowej kopii genu RPE65. Na tej podstawie naukowcy testują terapie genowe dla innych chorób siatkówki, takich jak retinitis pigmentosa sprzężona z chromosomem X (XLRP). Wczesne wyniki z 2025 roku wykazały poprawę widzenia u pacjentów, którzy otrzymali terapię genową dostarczającą zdrowy gen RPGR do ich komórek fotoreceptorowych asgct.org. To duży krok w kierunku leczenia postaci postępującej ślepoty, które kiedyś uważano za nieodwracalne. Inne zespoły badają nawet naprawy oparte na CRISPR dla genetycznej ślepoty – w 2021 roku w jednym z badań (Editas Medicine) dostarczono CRISPR do oka, aby spróbować edytować gen in vivo w innej dziedzicznej chorobie siatkówki (pierwsze na świecie użycie CRISPR wewnątrz ciała).
- Dystrofie mięśniowe i choroby nerwowo-mięśniowe: Choroby takie jak dystrofia mięśniowa Duchenne’a (DMD), spowodowane mutacjami genów, które upośledzają funkcjonowanie mięśni, są obecnie leczone terapią genową. Gen odpowiedzialny za DMD (dystrofina) jest bardzo duży, co utrudnia jego dostarczenie – jednak skrócona wersja genu może być zapakowana w wektor wirusowy AAV. W połowie 2023 roku pierwsza terapia genowa DMD (Elevidys) została zatwierdzona w USA, umożliwiając małym dzieciom z DMD produkcję funkcjonalnego białka mini-dystrofiny. Terapia ta ma na celu spowolnienie degeneracji mięśni. Choć nie jest to całkowite wyleczenie, stanowi przełom dla pacjentów z dystrofią mięśniową. Trwają również badania kliniczne nad innymi formami dystrofii mięśniowej, takimi jak dystrofie obręczowo-kończynowe i ataksja Friedreicha uofuhealth.utah.edu. Dodatkowo, rdzeniowy zanik mięśni (jak wspomniano) jest obecnie leczony terapią genową, a inne choroby neuronów ruchowych, takie jak ALS, znajdują się na wczesnym etapie badań nad terapiami genetycznymi (na przykład z użyciem ASO do redukcji toksycznych białek). Każda choroba nerwowo-mięśniowa stawia unikalne wyzwania (np. dotarcie do wszystkich tkanek mięśniowych lub mózgu), ale postęp jest stały.
- Nowotwory (genetycznie modyfikowane komórki odpornościowe i wirusy): Nowotwory nie są „genetyczne” w sensie dziedzicznym, ale terapie oparte na genach rewolucjonizują onkologię. Terapie CAR-T, polegające na inżynierii genetycznej limfocytów T pacjenta w celu zwalczania nowotworu, odniosły spektakularne sukcesy w nowotworach krwi. Zamieniły niektóre białaczki i chłoniaki z wyroków śmierci w choroby uleczalne dla części pacjentów – „Osiągnęliśmy home runy z CD19 i BCMA,” powiedział jeden z badaczy, odnosząc się do celów CAR-T, które wyleczyły pacjentów z białaczką i szpiczakiem cancer.gov. Poza CAR-T, naukowcy badają genetycznie edytowane „uniwersalne” komórki CAR-T od zdrowych dawców, aby stworzyć gotowych do użycia wojowników przeciwko nowotworom, oraz wykorzystują edycję genów do pokonywania oporności nowotworów. Inżynieria genetyczna stoi także za terapią wirusami onkolitycznymi (wirusy zaprogramowane do infekowania i niszczenia komórek nowotworowych) oraz terapiami TCR (limfocyty T wyposażone w nowe receptory do rozpoznawania nowotworów). Choć największe sukcesy odnotowano dotąd w nowotworach krwi, badacze stopniowo adaptują te metody do guzów litych, takich jak rak płuca czy trzustki – na przykład inżynierując limfocyty T, by pokonywały immunosupresyjne środowisko guza, lub stosując genetycznie modyfikowane komórki odpornościowe, które mogą przetrwać dłużej i atakować wiele celów nowotworowych. Strategie genetyczne są także rozważane przy tworzeniu spersonalizowanych szczepionek przeciwnowotworowych (z użyciem mRNA do trenowania układu odpornościowego przeciwko mutacjom guza pacjenta). Krótko mówiąc, zasady terapii genowej dają nam potężne nowe narzędzia do walki z rakiem.
- Choroby zakaźne i inne: Nowym obszarem jest wykorzystanie edycji genów do zwalczania przewlekłych infekcji. Przykład: naukowcy testują terapie CRISPR, aby wyeliminować HIV z zainfekowanych komórek poprzez wycięcie ukrytego w genomie pacjentów DNA wirusa. Inne badanie kliniczne wykorzystuje edycję genów w komórkach wątroby, aby pomóc usunąć wirusowe zapalenie wątroby typu B. Trwają także prace nad modyfikacją genów w organizmie w celu zmniejszenia czynników ryzyka powszechnych chorób – na przykład w 2022 roku małe badanie z użyciem CRISPR wyłączyło gen regulujący poziom cholesterolu (PCSK9) w wątrobie, mając na celu trwałe obniżenie poziomu cholesterolu LDL i zapobieganie chorobom serca. W 2025 roku badanie kliniczne CRISPR skierowane na gen ANGPTL3 (inny gen związany z cholesterolem) poprzez pojedynczy wlew dożylny spowodowało spadek trójglicerydów o 82% i „złego” cholesterolu LDL o 65% u jednego pacjenta asgct.orgasgct.org. Osiągnięto to poprzez dostarczenie CRISPR-Cas9 z użyciem nanocząstek lipidowych bezpośrednio do wątroby – bez usuwania komórek, tylko jednorazowa edycja wewnątrz organizmu. Otwiera to drogę do leczenia chorób sercowo-naczyniowych – największego zabójcy na świecie – za pomocą edycji genów w przyszłości. Terapie genowe dla schorzeń takich jak mukowiscydoza (dotykająca komórek płuc) są również w fazie rozwoju, w tym inhalacyjne terapie genowe i edycje CRISPR mające na celu korektę genu CFTR w komórkach macierzystych płuc cysticfibrosisnewstoday.commedicalxpress.com. Choć są to wciąż terapie eksperymentalne, zakres chorób będących celem leczenia szybko się poszerza.
Podsumowując, praktycznie każda choroba z komponentem genetycznym jest kandydatem do terapii genowej. Do tej pory największe sukcesy odnotowano w rzadkich chorobach monogenicznych (spowodowanych defektem pojedynczego genu) oraz w przeprogramowywaniu komórek odpornościowych do walki z nowotworami. Jednak wraz z postępem technik obserwujemy, jak dziedzina ta rozszerza się na bardziej powszechne choroby, takie jak choroby serca, schorzenia neurodegeneracyjne (np. trwają wczesne badania terapii genowej w chorobie Parkinsona i Alzheimera) oraz przewlekłe infekcje wirusowe. Każdy rok przynosi nowe badania kliniczne dla schorzeń niegdyś uznawanych za „nieuleczalne”. Jak ujął to dr Fyodor Urnov, teraz, gdy wiemy, że CRISPR i terapia genowa mogą być skuteczne, „dwie choroby za nami, 5 000 przed nami” innovativegenomics.org – to odniesienie do ogromnej liczby chorób genetycznych, które mogą być kolejnym celem.
Zatwierdzone terapie genowe i przełomowe leczenie
Po dekadach badań terapia genowa przeszła z teorii do rzeczywistości. Na rok 2025 w USA zatwierdzono ponad tuzin terapii genowych (a jeszcze więcej na świecie), co oznacza, że ta technologia naprawdę dojrzewa. Oto kilka najważniejszych zatwierdzonych terapii genetycznych i ich zastosowania:
- Luxturna (woretigene neparwowek): Pierwsza zatwierdzona przez FDA terapia genowa (zatwierdzona w 2017 r.). Leczy rzadką dziedziczną ślepotę (dystrofia siatkówki związana z RPE65). Jednorazowy zastrzyk wektor AAV pod siatkówkę dostarcza funkcjonalny gen RPE65, przywracając wzrok dzieciom, które w przeciwnym razie by oślepły uofuhealth.utah.edu.
- Zolgensma (onasemnogen abeparwowek): Leczy rdzeniowy zanik mięśni (SMA) u niemowląt. Wykorzystuje wektor wirusowy AAV9 do dostarczenia zdrowego genu SMN1 do całego organizmu. Podawany jako jednorazowy wlew dożylny u niemowląt przed pojawieniem się objawów, może zasadniczo wyleczyć SMA – umożliwiając dzieciom, które zmarłyby przed ukończeniem 2 lat, siedzenie, stanie, a nawet chodzenie w wielu przypadkach uofuhealth.utah.eduuofuhealth.utah.edu. To także jeden z najdroższych leków na świecie (kosztuje ponad 2 miliony dolarów), ale często opisywany jako „ratujący życie” dla tych niemowląt.
- Strimvelis i Libmeldy: Zatwierdzone w Europie, te terapie leczą ciężkie zaburzenia immunologiczne i neurologiczne. Strimvelis (zatwierdzony w 2016 r.) był przeznaczony dla ADA-SCID („choroba chłopca z bańki”) – wykorzystując retrowirusową insercję genu ADA do komórek macierzystych szpiku kostnego. Libmeldy (zatwierdzony w 2020 r.) jest przeznaczony dla leukodystrofii metachromatycznej (MLD), śmiertelnej dziecięcej choroby neurodegeneracyjnej – dodaje gen do komórek macierzystych dzieci, aby zapobiec toksycznemu nagromadzeniu w mózgu. Reprezentują one podejście terapii genowej ex vivo: modyfikacja komórek macierzystych poza ciałem, a następnie przeszczepienie ich z powrotem.
- Hemgenix (etranakogen dezaparwowek): Terapia genowa dla hemofilii B zatwierdzona przez FDA pod koniec 2022 r. Dostarcza gen czynnika IX do wątroby za pomocą wektora AAV5. W badaniach klinicznych znacząco zmniejszała krwawienia – wielu pacjentów, którzy wcześniej potrzebowali częstych zastrzyków z czynnikiem krzepnięcia, nie miało żadnych krwawień przez rok lub dłużej po Hemgenix. Cena wyniosła rekordowe 3,5 miliona dolarów, ale niezależny panel (ICER) uznał, że może być opłacalna w dłuższej perspektywie, biorąc pod uwagę wysokie koszty leczenia hemofilii przez całe życie geneonline.comgeneonline.com.
- Roctavian (valoktokozen roksaparwowek): Terapia genowa dla hemofilii A (zatwierdzona przez FDA w 2023 r.). Dostarcza gen czynnika VIII za pomocą wektora AAV5. Może znacząco podnieść poziom czynnika VIII i zmniejszyć liczbę krwawień, choć nie u wszystkich pacjentów efekt utrzymuje się długoterminowo. Mimo to jest to kamień milowy dla choroby dotykającej dziesiątki tysięcy ludzi na całym świecie.
- Zynteglo (betibeglogene autotemcel): Zatwierdzony przez FDA w 2022 roku dla beta-talasemii wymagającej regularnych transfuzji krwi. Jest to egzogenna terapia genowa z użyciem lentiwirusa, polegająca na dodaniu funkcjonalnego genu beta-globiny do komórek macierzystych krwi pacjenta. Po leczeniu większość pacjentów w badaniach stała się niezależna od transfuzji, skutecznie lecząc swoją talasemię.
- Skysona (elivaldogene autotemcel): Kolejny produkt firmy Bluebird Bio, zatwierdzony w 2022 roku dla wczesnej postaci mózgowej adrenoleukodystrofii (CALD) u dzieci. Wykorzystuje lentiwirusy do dodania genu (ABCD1) do komórek macierzystych, zatrzymując uszkodzenia mózgu spowodowane przez CALD. Ta terapia może uratować młodych chłopców przed szybkim, śmiertelnym pogorszeniem – choć niestety była tak droga i miała tak mały rynek, że firma miała trudności z jej dalszym udostępnianiem (co podkreśla pewne wyzwania w branży).
- Terapie komórkami CAR-T: Często są one określane jako „żywe leki”. Do najważniejszych zatwierdzonych terapii należą Kymriah (2017, dla dziecięcej białaczki ALL), Yescarta (2017, dla chłoniaka), Tecartus (2020, dla chłoniaka z komórek płaszcza), Breyanzi (2021, chłoniak), Abecma (2021, dla szpiczaka), oraz Carvykti (2022, szpiczak). Każda z nich polega na genetycznym modyfikowaniu limfocytów T, aby atakowały określony nowotwór. Terapie te zrewolucjonizowały leczenie opornych nowotworów krwi: na przykład Kymriah może wywołać długotrwałą remisję u dzieci z białaczką, które nie miały innych opcji. Niektórzy pacjenci pozostają wolni od nowotworu ponad 10 lat, zasadniczo wyleczeni po jednorazowym podaniu komórek CAR-T. FDA właśnie zatwierdziła także CAR-T dla niektórych chorób autoimmunologicznych w badaniach klinicznych (np. toczeń) po spektakularnych opisach przypadków – co sugeruje, że te terapie komórkowe mogą znaleźć zastosowanie także poza onkologią.
- Casgevy (exagamglogene autotemcel): Zatwierdzony w grudniu 2023 roku, jest to pierwsza terapia oparta na CRISPR, która uzyskała zatwierdzenie regulacyjne fda.govfda.gov. Jest to jednorazowe leczenie anemii sierpowatej (oraz beta-talasemii zależnej od transfuzji) opracowane przez Vertex Pharmaceuticals i CRISPR Therapeutics. Casgevy polega na edycji własnych komórek macierzystych krwi pacjenta za pomocą CRISPR-Cas9 w celu zwiększenia produkcji hemoglobiny płodowej, co zapobiega sierpowaceniu czerwonych krwinek fda.govfda.gov. W badaniach 29 z 31 pacjentów z anemią sierpowatą nie doświadczyło żadnych kryzysów bólowych w ciągu roku po leczeniu – to zdumiewający wynik dla choroby znanej z ciężkich, częstych epizodów bólowych fda.gov. Ta terapia i jej lentiwirusowy odpowiednik (Lyfgenia firmy Bluebird, zatwierdzony równocześnie) są postrzegane jako funkcjonalne wyleczenia zaburzeń hemoglobiny. Wymagają one jednak intensywnego procesu (w tym chemioterapii, aby zrobić miejsce w szpiku kostnym), ale oferują jednorazowe rozwiązanie.
- Inne: Istnieją także inne zatwierdzone terapie genowe, takie jak Vyjuvek (żelowa terapia genowa do stosowania miejscowego na chorobę pęcherzową skóry), Imlygic (zmodyfikowany wirus atakujący guzy czerniaka) oraz kilka leków opartych na antysensownym RNA (na przykład Eteplirsen na dystrofię mięśniową Duchenne’a, Nusinersen/Spinraza na SMA, Milasen – spersonalizowany ASO stworzony dla jednego dziecka z chorobą Battena). Chociaż nie wszystkie z nich są „wyleczeniami”, stanowią one rozszerzający się zestaw narzędzi medycyny genetycznej. Na początku 2024 roku FDA odnotowała, że w USA zatwierdzono około 10 produktów terapii genowej, a do 2030 roku oczekuje się zatwierdzenia kolejnych 30–50 uofuhealth.utah.edu. Odzwierciedla to przyspieszający rozwój terapii na różne schorzenia.
Każda zatwierdzona terapia uczy również naukowców więcej o bezpieczeństwie i skuteczności, torując drogę do ulepszonych terapii drugiej generacji. Na przykład wnioski z Luxturna (oko) pomagają w opracowywaniu nowych terapii okulistycznych; terapia genowa SMA nauczyła lekarzy, jak radzić sobie z odpowiedzią immunologiczną na wektory AAV u niemowląt; a sukces pierwszej terapii CRISPR jest dowodem koncepcji, który już inspiruje podobne podejścia edycji genów dla innych chorób.
Przełomy w latach 2024 i 2025: Najnowsze osiągnięcia
Lata 2024 i 2025 były niezwykle burzliwe dla badań nad terapią genetyczną – przyniosły historyczne przełomy, obiecujące wyniki badań klinicznych i nowe wyzwania. Oto niektóre z najważniejszych przełomów i kamieni milowych z ostatnich dwóch lat:
- Pierwsza terapia genowa CRISPR zatwierdzona: Pod koniec 2023 roku Casgevy stał się pierwszym na świecie zatwierdzonym lekiem opartym na CRISPR, co oznacza nową erę edycji genów w klinice innovativegenomics.org. To jednorazowe leczenie anemii sierpowatej (i beta-talasemii) wykorzystuje CRISPR do edycji komórek macierzystych pacjentów, aby produkowały hemoglobinę płodową. Jennifer Doudna, współtwórczyni CRISPR, podkreśliła to osiągnięcie: „Przejście od laboratorium do zatwierdzonej terapii CRISPR w zaledwie 11 lat to naprawdę niezwykłe osiągnięcie… a pierwsza terapia CRISPR pomaga pacjentom z anemią sierpowatą, chorobą od dawna zaniedbywaną przez środowisko medyczne. To zwycięstwo dla medycyny i równości zdrowotnej.” innovativegenomics.org. Zatwierdzenie szybko zostało wdrożone – do 2024 roku leczenie było przygotowywane do szerszego udostępnienia pacjentom. Pokazało to, że CRISPR to nie tylko narzędzie laboratoryjne, ale praktyczne lekarstwo na poważne choroby.
- Spersonalizowana edycja genów ratuje dziecko: Na początku 2025 roku lekarze ze Szpitala Dziecięcego w Filadelfii (CHOP) przeszli do historii, lecząc niemowlę o imieniu KJ za pomocą terapii CRISPR stworzonej na zamówienie – pierwszego w historii „szytego na miarę” leczenia edycją genów zaprojektowanego dla jednego pacjenta chop.educhop.edu. KJ urodził się z ultrarzadkim zaburzeniem metabolicznym (niedobór CPS1), które uniemożliwiało jego wątrobie detoksykację amoniaku – stan śmiertelny w niemowlęctwie. Ponieważ nie istniało żadne leczenie, zespół CHOP, w tym dr Rebecca Ahrens-Nicklas i ekspert od edycji genów dr Kiran Musunuru, szybko opracowali rozwiązanie: zidentyfikowali dokładną mutację KJ i w ciągu sześciu miesięcy zaprojektowali edytor baz CRISPR, zamknięty w nanocząsteczkach lipidowych, aby skorygować tę mutację w komórkach wątroby chop.edu. W lutym 2025 roku, mając zaledwie siedem miesięcy, KJ otrzymał pierwszą dawkę. Edycja genu została dostarczona in vivo (bezpośrednio do jego krwiobiegu), a wstępne wyniki były zdumiewające – wiosną 2025 roku KJ lepiej przetwarzał białka, miał mniej toksycznych skoków amoniaku i „dobrze rósł oraz rozwijał się” w domu chop.educhop.edu. Ten przypadek, opublikowany w New England Journal of Medicine, jest dowodem na to, że nawet pacjenci „n-of-1” – ci z niezwykle rzadkimi mutacjami – mogą być leczeni spersonalizowaną medycyną genetyczną. Jak powiedziała dr Ahrens-Nicklas, „Lata i lata postępu w edycji genów… umożliwiły tę chwilę i chociaż KJ jest tylko jednym pacjentem, mamy nadzieję, że będzie pierwszym z wielu, którzy skorzystają z metodologii, którą można skalować do potrzeb indywidualnego pacjenta.” chop.edu. Jej współpracownik dr Musunuru dodał: „Obietnica terapii genowej, o której słyszeliśmy od dziesięcioleci, zaczyna się spełniać i całkowicie odmieni sposób, w jaki podchodzimy do medycyny.” chop.edu.
- Edycja genów cholesterolu – pierwszy krok w zapobieganiu chorobom serca: Wysoki poziom cholesterolu jest główną przyczyną zawałów serca, a niektórzy ludzie mają genetyczne formy, które słabo reagują na leki. W 2024 roku terapia firmy Verve Therapeutics wzbudziła sensację, ponieważ wykorzystała base editing (formę edycji genów), aby trwale wyłączyć gen PCSK9 w wątrobie ludzkich ochotników – potencjalnie zapewniając dożywotnio niższy poziom cholesterolu po jednym zabiegu. Następnie w połowie 2025 roku firma CRISPR Therapeutics przedstawiła wstępne dane z badania klinicznego ukierunkowanego na ANGPTL3 (inny gen regulujący poziom tłuszczów we krwi) przy użyciu infuzji CRISPR-LNP. U jednego pacjenta ta edycja genu in vivo spowodowała 82% redukcję trójglicerydów i 65% redukcję cholesterolu LDL, a poziomy pozostały niskie po leczeniu asgct.orgasgct.org. Co ważne, osiągnięto to bez przeszczepów szpiku kostnego czy wirusów – jedynie za pomocą kroplówki z lipidowymi nanocząstkami niosącymi komponenty CRISPR, podobnie jak dostarczane są szczepionki mRNA. Te pionierskie badania sugerują, że w niedalekiej przyszłości możemy „zaszczepiać” ludzi przeciwko chorobom serca poprzez edycję genów wątroby, aby utrzymać ich cholesterol na bardzo niskim poziomie – koncepcja, która może uratować miliony istnień, jeśli okaże się szeroko bezpieczna i skuteczna.
- Terapia genowa na ciężką chorobę skóry zatwierdzona: W maju 2023 roku FDA zatwierdziła beremagene geperpavec (nazwa handlowa Vyjuvek), miejscową terapię genową na dystroficzną epidermolizę pęcherzową (DEB), brutalną genetyczną chorobę skóry. Pacjenci z DEB nie mają białka kolagenowego, które kotwiczy warstwy skóry, co prowadzi do ciągłego powstawania pęcherzy i ran („dzieci motyle”). Vyjuvek to żel zawierający zmodyfikowanego wirusa opryszczki, dostarczającego gen COL7A1 bezpośrednio do ran na skórze; pomaga komórkom skóry produkować kolagen i zamykać rany. Zaraz po nim, w 2024 roku zatwierdzono Zevaskyn (inne podejście firmy Abeona Therapeutics) asgct.org, które wykorzystuje własne komórki skóry pacjenta, koryguje je genetycznie w laboratorium, a następnie przeszczepia na rany asgct.org. Te zatwierdzenia były przełomowymi momentami dla pacjentów: nie tylko zapewniają pierwsze realne terapie dla wcześniej nieuleczalnej choroby, ale także prezentują nowe sposoby terapii genowej (miejscowe i ex vivo przeszczepy skóry). Takie innowacje mogą być w przyszłości rozszerzone na inne genetyczne choroby skóry.
- Postępy w mukowiscydozie i terapii genowej płuc: Mukowiscydoza (CF), spowodowana mutacjami w genie CFTR, od dawna jest celem terapii genowej, jednak napotyka wiele wyzwań (płuca są trudnym miejscem do dostarczenia genów, a układ odpornościowy pacjentów reaguje). W 2024 roku wiele programów dało nadzieję, że terapia genowa CF jest w zasięgu ręki. W Wielkiej Brytanii i Francji rozpoczęto badanie o nazwie LENTICLAIR, w którym testowana jest wziewna lentiwirusowa terapia genowa CFTR u pacjentów z CF atsconferencenews.org. Mniej więcej w tym samym czasie firma biotechnologiczna ReCode Therapeutics otrzymała duże dofinansowanie na opracowanie terapii mRNA lub edycji genów dla CF, którą można by dostarczać do płuc w postaci aerozolu cff.org. Naukowcy poinformowali także o sukcesie w laboratorium, wykorzystując prime editing do korekty najczęstszej mutacji CF w komórkach pacjentów medicalxpress.com. Na początku 2025 roku badanie wykazało na żywych gryzoniach, że in vivo edycja genów komórek macierzystych płuc może zapewnić długoterminową korektę funkcji CFTR cgtlive.com. Chociaż terapia genowa CF u ludzi nie została jeszcze zatwierdzona, te osiągnięcia to znaczące kroki w kierunku jednorazowego leczenia mukowiscydozy, co byłoby ogromnym triumfem, biorąc pod uwagę obciążenie CF i ograniczenia obecnych leków (które pomagają wielu, ale nie wszystkim pacjentom i muszą być stosowane przez całe życie).
- Rozszerzanie CAR-T na nowe obszary: Terapia komórkami CAR-T nadal się rozwijała w latach 2024-2025. Jednym z ekscytujących kierunków jest wykorzystanie edycji genów do tworzenia „gotowych do użycia” komórek CAR-T, które nie muszą pochodzić od pacjenta (co sprawia, że terapia jest szybsza i bardziej dostępna). W 2024 roku zastosowano edycję zasad do stworzenia uniwersalnych komórek CAR-T pozbawionych określonych markerów immunologicznych, aby nie zostały odrzucone. Godnym uwagi przypadkiem była brytyjska nastolatka z białaczką, leczona pod koniec 2022 roku komórkami CAR-T dawcy po edycji zasad, po tym jak wszystkie standardowe terapie zawiodły – weszła w remisję, co potwierdziło wykonalność tej koncepcji innovativegenomics.org. Do 2025 roku firmy takie jak Beam Therapeutics prowadziły trwające badania kliniczne (np. BEAM-201) nad produktami allogenicznych CAR-T po edycji zasad dla białaczek z komórek T sciencedirect.com. Dodatkowo, naukowcy podejmowali wyzwanie nowotworów litych: na przykład, stosując komórki CAR-T po edycji genów, które celują w antygeny takie jak B7-H3 na nowotworach litych, lub inżynierując przełączniki, by komórki CAR-T były bezpieczniejsze i aktywne tylko w guzach. Choć nie było jednego „eureka” momentu, lata 2024-2025 przyniosły stały postęp w rozszerzaniu zastosowań CAR-T. Pierwsze badania kliniczne CAR-T w autoimmunizacji (takich jak toczeń i ciężka miastenia) również wykazały wczesne sukcesy, zasadniczo wprowadzając te choroby w remisję poprzez eliminację nieprawidłowych komórek odpornościowych – strategia ta może trwale wyleczyć niektóre choroby autoimmunologiczne, jeśli się sprawdzi. Wszystko to opiera się na modyfikacji genetycznej komórek, co podkreśla, jak narzędzia terapii genowej wychodzą poza rzadkie choroby.
- Terapia genowa w mózgu – wczesne, ale obiecujące wyniki: Leczenie chorób mózgu terapią genową jest trudne (bariera krew-mózg utrudnia dostarczanie), ale rok 2024 przyniósł nadzieję. W przypadku zespołu Retta, wyniszczającego zaburzenia neurorozwojowego u dziewcząt, eksperymentalna terapia genowa AAV (TSHA-102) wykazała początkowo pozytywne wyniki w badaniu klinicznym fazy 1/2 asgct.org. Co ważne, FDA wskazała, że program może być kontynuowany z innowacyjnym projektem badania, w którym każdy pacjent jest własną kontrolą, dzięki rozległym danym dotyczącym naturalnego przebiegu choroby asgct.org. Ta elastyczność w projektowaniu badań jest godna uwagi – pokazuje gotowość regulatorów do dostosowania się, ponieważ choroby takie jak zespół Retta nie mają leczenia i dotyczą małych populacji pacjentów. Podobnie terapie genowe dla choroby Huntingtona i ALS (celujące w zmutowane geny za pomocą ASO lub wektorów wirusowych) poczyniły postępy we wczesnych badaniach, choć niektóre napotkały trudności (jedno badanie ASO dla Huntingtona zostało przerwane z powodu braku skuteczności, co przypomina, że nie każda strategia genetyczna odnosi natychmiastowy sukces). Niemniej jednak, trend w latach 2024-2025 to ostrożny optymizm, że ostatecznie będziemy leczyć choroby neurologiczne, rozwiązując ich genetyczne przyczyny, czy to poprzez zastępowanie genów, czy wyciszanie toksycznych.
To tylko kilka przykładów przełomowych odkryć. Każdy miesiąc przynosi nowy raport – np. próba XLRP firmy Beacon Therapeutics poprawiająca wzrok asgct.org, edytowanie zasad Verve w leczeniu wysokiego cholesterolu wchodzące w fazę badań klinicznych, wielokrotne terapie genowe na anemię sierpowatą odnoszące sukcesy w fazie 3, a nawet wykorzystanie CRISPR do tworzenia odpornych na wirusy przeszczepów narządów w laboratoriach badawczych. Tempo innowacji jest niesamowite. Jak ujęto to w jednym z newsletterów o terapiach genowych, „krajobraz medycyny CRISPR znacząco się zmienił… firmy są maksymalnie skoncentrowane na badaniach klinicznych i wprowadzaniu nowych produktów na rynek”, pomimo pewnych presji finansowych i problemów z pipeline’em innovativegenomics.org. Jesteśmy naprawdę świadkami tworzenia się historii biomedycyny na naszych oczach w tych latach.
Opinie ekspertów i głosy z branży
Czołowi naukowcy i klinicyści zajmujący się terapią genową są zarówno entuzjastyczni, jak i świadomi wyzwań, które stoją przed nimi. Ich spostrzeżenia pomagają spojrzeć na te osiągnięcia z odpowiedniej perspektywy:
- O szybkim postępie: „Na tym etapie wszystkie hipotezy… zniknęły,” mówi dr Fyodor Urnov, pionier edycji genomu. „CRISPR leczy. Dwie choroby pokonane, zostało 5 000.” innovativegenomics.org Ten cytat oddaje ekscytację faktem, że teraz, gdy prawdziwi pacjenci zostali wyleczeni dzięki CRISPR, dziedzina ta jest gotowa zmierzyć się z tysiącami innych schorzeń wcześniej uznawanych za nieuleczalne.
- O potencjale CRISPR: Dr Jennifer Doudna, laureatka Nagrody Nobla i współtwórczyni CRISPR, podkreśliła przełom, jakim była pierwsza terapia CRISPR: „Przejście od laboratorium do zatwierdzonej terapii CRISPR w zaledwie 11 lat jest naprawdę niezwykłe… [a] pierwsza terapia CRISPR pomaga pacjentom z anemią sierpowatą… to zwycięstwo dla równości zdrowotnej.” innovativegenomics.org Zaznacza również, że jesteśmy dopiero na „samym początku tej dziedziny i tego, co będzie możliwe” nihrecord.nih.gov. W wykładzie z 2024 roku Doudna zauważyła, jak niezwykłe jest to, że jednorazowa edycja genu może „przezwyciężyć efekt mutacji genetycznej”, skutecznie leczyć chorobę, nazywając to „niesamowicie motywującym” nihrecord.nih.gov.
- O wyzwaniach związanych z dostarczaniem: Pomimo swojego optymizmu, Doudna ostrzega, że „wciąż musimy skutecznie wprowadzić [CRISPR] do komórek”nihrecord.nih.gov. Dostarczenie edytorów genów lub genów do odpowiednich komórek jest obecnie postrzegane jako największa przeszkoda. „Opracowanie sposobu dostarczania tych terapii in vivo jest na czele badań w tej dziedzinie” – wyjaśniła, ponieważ obecne terapie CRISPR, takie jak Casgevy, nadal wymagają edycji komórek w laboratorium i intensywnego przygotowania pacjentów nihrecord.nih.govnihrecord.nih.gov. Wyobraża sobie dzień, w którym narzędzia do edycji będzie można dostarczyć za pomocą zwykłego zastrzyku, mówiąc: „Wyobrażamy sobie dzień, w którym [wyjmowanie komórek] nie będzie konieczne… Możliwe będzie bezpośrednie dostarczenie edytora genomu CRISPR do pacjentów” nihrecord.nih.gov. Jej laboratorium aktywnie pracuje nad nowatorskimi nośnikami dostarczania, takimi jak enveloped delivery vesicles (EDVs) – zasadniczo zmodyfikowane otoczki wirusowe, które mogą przenosić białka Cas9 bezpośrednio do określonych komórek nihrecord.nih.gov. Udoskonalenie takich technologii może sprawić, że terapie staną się prostsze i znacznie bardziej dostępne. Jak podsumowała Doudna, lepsze metody dostarczania i wydajniejsze edytory „sprawią, że te terapie… będą ostatecznie znacznie szerzej dostępne na całym świecie” nihrecord.nih.gov, co pozwoli zniwelować obecny problem, w którym tylko nieliczni mają dostęp do najnowocześniejszych terapii.
- O kosztach i dostępności: Wysoka cena terapii genowych jest poważnym problemem dla ekspertów. Dr Stuart Orkin, uznany badacz terapii genowych, zauważył, że obecne terapie genowe na anemię sierpowatą (kosztujące około 2–3 milionów dolarów) nie dotrą do wszystkich potrzebujących. Wyobraża sobie wykorzystanie doświadczeń z tych sukcesów do opracowania tańszych, in vivo terapii, które unikają kosztownej produkcji komórek blackdoctor.orgblackdoctor.org. Celem, jak sugeruje Orkin, są terapie mniej toksyczne, mniej złożone i tańsze, tak aby „zakres opcji leczenia” mógł się rozszerzyć na wszystkich pacjentów blackdoctor.org. Może to obejmować stosowanie małych cząsteczek lub tabletek wywołujących podobne efekty, albo edytorów genów podawanych prostymi zastrzykami zamiast przeszczepów. Wielu w tej dziedzinie podziela to zdanie – ekscytacja przełomami naukowymi jest równoważona przez realne wyzwanie, jakim jest zapewnienie równego dostępu. „Musimy zmierzyć się z kosztami… i trudnością dostarczania CRISPR,” powiedziała Doudna podczas swojego wystąpienia w NIH nihrecord.nih.gov, przyznając, że większość pacjentów, którzy mogliby skorzystać, obecnie „nie ma do tego dostępu z powodu kosztów lub… długiego pobytu w szpitalu” związanego z terapią nihrecord.nih.gov.
- O etyce i odpowiedzialnym użyciu: Liderzy podkreślają także, jak ważne jest postępowanie we właściwy sposób. Po skandalu z 2018 roku, gdy nieuczciwy naukowiec edytował genomy bliźniąt, środowisko naukowe niemal jednogłośnie potępiło ten czyn i wezwało do regulacji. Nadal panuje konsensus, że edycja genów linii zarodkowej (dziedziczna) – czyli modyfikowanie embrionów lub komórek rozrodczych – jest obecnie zakazana. Amerykańskie Towarzystwo Terapii Genowej i Komórkowej stwierdza, że kliniczna edycja linii zarodkowej jest „zakazana w Stanach Zjednoczonych, Europie, Wielkiej Brytanii, Chinach i wielu innych krajach” oraz że „nie jest obecnie ani bezpieczna, ani skuteczna… istnieje zbyt wiele niewiadomych”, by ją stosować patienteducation.asgct.orgpatienteducation.asgct.org. Dr Françoise Baylis i współpracownicy w 2019 roku wezwali nawet do globalnego, 10-letniego moratorium na dziedziczną edycję genomu – stanowisko to jest szeroko popierane przez środowisko naukowe. Zamiast tego cała uwaga skupia się na terapii genowej somatycznej – leczeniu komórek ciała, które nie są przekazywane przyszłym pokoleniom. Etycy aktywnie współpracują z naukowcami, by zapewnić, że korzystając z potężnych narzędzi, takich jak CRISPR, postępujemy ostrożnie i pod społecznym nadzorem.
- Głosy pacjentów: Ogromne wrażenie robią także relacje pacjentów, którzy doświadczyli tych „cudownych” terapii. Victoria Gray, jedna z pierwszych pacjentek z anemią sierpowatą, która otrzymała terapię CRISPR, opisała, jak przeszła od życia w bólu do życia bez bólu. „To jak ponowne narodziny” – mówiła w wywiadach, podkreślając, że terapia genowa nie tylko leczy chorobę, ale może odmienić życie. Rodzice dzieci wyleczonych dzięki terapii genowej (np. niemowląt z SMA czy mama małego KJ) często mówią, że była to „skok wiary”, ale wart podjęcia. Mama KJ, Nicole, powiedziała: „zaufaliśmy [lekarzom] w nadziei, że to pomoże nie tylko KJ, ale także innym rodzinom w naszej sytuacji” chop.edu. Ich odwaga i zaangażowanie są kluczowe; wiele postępów w terapii genowej przyspieszyły fundacje pacjenckie i wolontariusze biorący udział w badaniach klinicznych.
Podsumowując, eksperci są zachwyceni, że obietnice terapii genowej stają się rzeczywistością – ale podchodzą do wyzwań z realizmem. Ich spostrzeżenia podkreślają, że ta rewolucja to praca zespołowa naukowców, klinicystów, etyków i samych pacjentów, by zapewnić, że technologia będzie bezpieczna, etyczna i dostępna dla potrzebujących.
Wyzwania etyczne, prawne i związane z dostępnością
Wielka obietnica wiąże się z wielką odpowiedzialnością. Terapie genowe rodzą istotne pytania etyczne, prawne i społeczne, z którymi mierzy się społeczeństwo:
1. Bezpieczeństwo i długoterminowe skutki: Pierwszą zasadą terapii genowej jest „nie szkodzić”, jednak historia tej dziedziny obejmuje również tragiczne niepowodzenia. W 1999 roku 18-letni pacjent, Jesse Gelsinger, zmarł w wyniku masywnej reakcji immunologicznej na wektor terapii genowej – to wstrząsające wydarzenie doprowadziło do zaostrzenia nadzoru. Wczesne badania z początku lat 2000. u dzieci z SCID wyleczyły chorobę, ale w kilku przypadkach spowodowały białaczkę, ponieważ wirusowe wektory wstawiły geny w niewłaściwe miejsce, aktywując onkogeny. Te incydenty podkreślają potrzebę rygorystycznego monitorowania bezpieczeństwa. Dzisiejsze wektory są ulepszone, aby zmniejszyć ryzyko insercji, a pacjenci są monitorowani przez lata w rejestrach. Jednak nieznane pozostają długoterminowe skutki – na przykład, czy edycja genu może powodować subtelne, niezamierzone zmiany, które ujawnią się po dekadach? Potrzebujemy po prostu czasu i więcej danych, by się tego dowiedzieć. Organy regulacyjne, takie jak FDA, wymagają nawet 15 lat obserwacji biorców terapii genowej, aby wykryć opóźnione działania niepożądane. Jak dotąd wyniki są bardzo obiecujące (wielu z pierwszych pacjentów leczonych w badaniach klinicznych z lat 2010. nadal ma się dobrze), ale czujność jest kluczowa.
2. Granice etyczne – edycja linii zarodkowej i ulepszanie: Jak wspomniano, istnieje szeroka zgoda, że edycja ludzkich embrionów lub komórek rozrodczych w celu stworzenia genetycznie zmodyfikowanych dzieci jest obecnie zakazana patienteducation.asgct.orgpatienteducation.asgct.org. Celem obecnych terapii genowych jest leczenie chorób u poszczególnych osób, a nie zmienianie puli genowej człowieka. Etycy obawiają się, że gdyby edycja linii zarodkowej była dozwolona, mogłoby to otworzyć drzwi do „dzieci na zamówienie” – wybierania cech z powodów niemedycznych, co rodzi poważne pytania moralne. Istnieje również problem, że błędy w edycji linii zarodkowej byłyby przekazywane kolejnym pokoleniom. Niemal 75 krajów wyraźnie zakazuje dziedzicznej edycji genomu w rozrodzie liebertpub.com, a gremia naukowe na całym świecie uznają za nieodpowiedzialne podejmowanie takich prób na tym etapie. Jedyny znany przypadek (dzieci CRISPR w Chinach w 2018 r.) wywołał międzynarodowe oburzenie i doprowadził do uwięzienia naukowca. Niemniej jednak, podstawowe badania nad edycją linii zarodkowej w warunkach laboratoryjnych (nieprowadzące do ciąży) są kontynuowane, by ocenić wykonalność i ryzyko. Jednak jakiekolwiek kliniczne zastosowanie (np. próby zapobiegania chorobom genetycznym przez edycję embrionów IVF) nie jest spodziewane w dającej się przewidzieć przyszłości, dopóki/jeśli nie pojawi się konsensus, że można to zrobić bezpiecznie i etycznie. Innym dyskutowanym obszarem jest ulepszanie genetyczne – wykorzystanie edycji genów nie tylko do leczenia chorób, ale być może także do poprawy normalnych cech człowieka (takich jak siła mięśni, inteligencja itp.). Obecnie pozostaje to zdecydowanie w sferze science fiction i tabu etycznego, ale społeczeństwo będzie musiało stale wyznaczać granicę między terapią a ulepszaniem, w miarę rozwoju technologii.
3. Równość i dostęp: Być może najważniejszą kwestią etyczną jest zapewnienie, by te cudowne terapie trafiały do wszystkich potrzebujących, a nie tylko do uprzywilejowanej garstki. Obecnie terapie genowe są niezwykle drogie – często kosztują od 1 do 3 milionów dolarów za pacjenta geneonline.comlinkedin.com. Casgevy, nowy lek CRISPR na anemię sierpowatą, kosztuje około 2,2 miliona dolarów; jego odpowiednik, lentiviralna Lyfgenia firmy Bluebird, to 3,1 miliona dolarów blackdoctor.orggeneonline.com. Choć są to jednorazowe koszty i można je uznać za „warte” dziesięcioleci innych wydatków medycznych, te ceny stanowią ogromne wyzwanie. Wiele systemów opieki zdrowotnej i ubezpieczycieli niechętnie podchodzi do terapii za miliony dolarów. Pacjenci martwią się: czy ubezpieczenie to pokryje? A co z osobami w krajach o niskich dochodach lub nawet w biednych społecznościach w USA? Anemia sierpowata dotyka głównie osoby czarnoskóre, w tym w Afryce i Indiach, co rodzi pytanie o równość – czy terapie będą dostępne tam, gdzie zasoby opieki zdrowotnej są ograniczone? Jak zauważono w jednym z komentarzy, te przełomy „rodzą pytania o dostępność i sprawiedliwość”, gdy tylko niektórzy mogą sobie na nie pozwolić difficultpeptides.medium.comdifficultpeptides.medium.com.
Podejmowane są wysiłki, aby temu zaradzić. Organizacje takie jak Institute for Clinical and Economic Review (ICER) analizują opłacalność kosztową i często stwierdzają, że nawet przy cenie 2 milionów dolarów niektóre terapie genowe mogą być opłacalne, biorąc pod uwagę dożywotnie korzyści geneonline.com. To może pomóc płatnikom uzasadnić pokrycie kosztów. Próbowane są także innowacyjne modele płatności – na przykład płatności „za efekt”, gdzie ubezpieczyciele płacą w ratach i tylko wtedy, gdy terapia nadal działa. Rządy mogą być zmuszone do interwencji poprzez subsydia lub specjalne programy dla ultra-drogich terapii (jak ma to miejsce w niektórych krajach europejskich). Global Gene Therapy Initiative oraz WHO również analizują, jak kraje o niskich i średnich dochodach mogą uczestniczyć w badaniach i uzyskać dostęp do terapii genowych. Jednak prawda jest taka, że na rok 2025 dostęp jest nierówny. Niektórzy pacjenci korzystali z crowdfundingu lub pomocy charytatywnej, aby uzyskać terapie takie jak Zolgensma. Z etycznego punktu widzenia wielu argumentuje, że ratujące życie terapie genowe nie powinny być poza zasięgiem z powodu kosztów. Presja w tej sprawie prawdopodobnie wzrośnie wraz z pojawianiem się kolejnych terapii. Jedna z nadziei: z czasem konkurencja i nowe technologie mogą obniżyć koszty (podobnie jak sekwencjonowanie genomu kosztowało 3 miliardy dolarów, a teraz 300 dolarów). Naukowcy tacy jak Doudna i Orkin podkreślają, że uproszczenie terapii (np. edycja in vivo zamiast indywidualnej produkcji komórek) może drastycznie obniżyć koszty i zdemokratyzować terapie genowe nihrecord.nih.govblackdoctor.org.
4. Wyzwania regulacyjne i prawne: Organy regulacyjne dostosowują się do tej szybko rozwijającej się dziedziny. FDA w 2023 roku przeszła reorganizację, tworząc Office of Therapeutic Products, aby specjalnie zajmować się zatwierdzaniem terapii komórkowych i genowych, co odzwierciedla rosnące obciążenie pracą fda.gov. Stają przed wyjątkowymi decyzjami: Jak ocenić terapię genową na bardzo rzadką chorobę przy minimalnej liczbie badań? Kiedy zatwierdzić coś na podstawie wczesnych dowodów z powodów humanitarnych? W 2024 roku FDA wykazała elastyczność, akceptując nowatorskie projekty badań (jak badanie jedno-ramienne dla terapii genowej zespołu Retta, z wykorzystaniem naturalnej historii choroby jako kontroli asgct.org). Wprowadzili także programy takie jak Platform Vector Guidance, gdzie jeśli firma ma sprawdzony wektor wirusowy, kolejne terapie z jego użyciem mogą przejść uproszczoną procedurę oceny asgct.org. Istnieją także priority review vouchers i zachęty do rozwoju terapii dla rzadkich chorób pediatrycznych. Mimo to standardy regulacyjne są wysokie (i słusznie, ze względu na bezpieczeństwo).
Innym aspektem prawnym są własność intelektualna i patenty. Spór patentowy dotyczący CRISPR pomiędzy instytucjami (UC Berkeley kontra Broad Institute) był głośną sagą, która ostatecznie zakończyła się w 2022 roku na korzyść Broad w zakresie zastosowań u ludzi, ale kwestie własności intelektualnej mogą wpływać na to, które firmy mogą swobodnie korzystać z jakich technologii. Istnieje również obawa dotycząca klinik „pay-for-play”, które mogą oferować niezatwierdzone terapie genowe (podobnie jak kontrowersje wokół klinik komórek macierzystych). Organy takie jak FDA muszą zwalczać szarlatanów sprzedających niesprawdzone, niebezpieczne interwencje genetyczne.
5. Postrzeganie społeczne i dialog etyczny: Zrozumienie terapii genowej przez społeczeństwo jest kluczowe. Utrzymują się obawy wynikające z początków inżynierii genetycznej (nieporozumienia dotyczące „dzieci na zamówienie” czy widmo eugeniki). Ważne jest, aby ta dziedzina zachowała przejrzystość i angażowała społeczeństwo w dialog na temat tego, co jest akceptowalne. Jak dotąd zastosowania terapeutyczne w poważnych chorobach cieszą się szerokim poparciem. Jednak wraz z pojawieniem się terapii dla bardziej powszechnych schorzeń pojawią się pytania etyczne: Jeśli moglibyśmy edytować geny, by zapobiec chorobie Alzheimera, czy powinniśmy to robić? Jak priorytetyzować zasoby – jedno leczenie za 2 mln dolarów czy finansowanie wielu tańszych terapii? To są pytania społeczne bez łatwych odpowiedzi.
Podsumowując, choć terapie genowe niosą ze sobą ogromny potencjał, zmuszają nas także do zmierzenia się z trudnymi wyzwaniami: jak robić to bezpiecznie, sprawiedliwie i odpowiedzialnie. Środowisko naukowe jest w pełni świadome tych problemów. Dzięki międzynarodowym wytycznym, ciągłej ocenie etycznej i innowacjom w polityce, celem jest zapewnienie, by ta genetyczna rewolucja przyniosła korzyści całej ludzkości i odbywała się w sposób etyczny.
Perspektywy na przyszłość: następna dekada medycyny genetycznej
Patrząc w przyszłość, krajobraz terapii genowych do roku 2030 i później ma szansę na ogromny rozwój. Jeśli ostatnie dwa lata są jakąkolwiek wskazówką, stoimy u progu rutynowych terapii dla wielu dotąd nieuleczalnych chorób. Oto kilka oczekiwań i nadchodzących zmian:
- Kilkadziesiąt nowych terapii: Możemy spodziewać się eksplozji zatwierdzonych terapii genowych w nadchodzącej dekadzie. Według jednych szacunków, 30 do 60 nowych terapii genowych może uzyskać zatwierdzenie do 2030 roku uofuhealth.utah.edupmc.ncbi.nlm.nih.gov. Obejmą one prawdopodobnie szeroką gamę rzadkich chorób – zasadniczo czyniąc terapię genową standardem leczenia wielu schorzeń genetycznych. W ankiecie wśród ekspertów większość uważała, że terapie genowe staną się standardem dla rzadkich chorób przed 2035 rokiem, a nawet będą miały charakter leczniczy dla większości z nich do tego czasu pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Oznacza to, że takie schorzenia jak dystrofie mięśniowe, kolejne formy dziedzicznej ślepoty, choroby spichrzeniowe lizosomalne i inne mogą mieć dostępne jednorazowe terapie. Wyzwanie przesunie się z pytania „czy możemy stworzyć terapię?” na „jak dostarczyć ją pacjentom na całym świecie?”.
- Od rzadkich do powszechnych chorób: Jak dotąd terapia genowa była stosowana głównie w leczeniu rzadkich chorób (z małymi populacjami pacjentów) oraz niektórych nowotworów. W ciągu następnej dekady zobaczymy jej zastosowanie w bardziej powszechnych schorzeniach. Choroby układu sercowo-naczyniowego mogą być jednymi z pierwszych – na przykład jednorazowa edycja genów w celu obniżenia poziomu cholesterolu lub trójglicerydów (aby zapobiec zawałom serca) może stać się realna, zwłaszcza dla osób z genetycznie wysokim cholesterolem. Choroby neurodegeneracyjne takie jak choroba Parkinsona, Huntingtona czy ALS są również celem; trwające badania z użyciem ASO i wektorów AAV mogą przynieść pierwsze zatwierdzone terapie spowalniające lub zatrzymujące te choroby. Nawet choroba Alzheimera może doczekać się podejść terapii genowej (np. zwiększanie liczby genów ochronnych lub usuwanie białek), które są obecnie badane. Kolejnym obszarem jest cukrzyca: naukowcy pracują nad terapiami komórkowymi z edycją genów, które zastąpią komórki produkujące insulinę lub przeprogramują inne typy komórek do produkcji insuliny asgct.org. Choć to wciąż wczesny etap, takie terapie mogą w przyszłości oferować wyleczenie cukrzycy typu 1. HIV może zostać wyleczony u niektórych osób dzięki strategiom edycji genów, które usuwają wirusa lub czynią komórki odporne (trwają badania kliniczne). W onkologii można się spodziewać, że terapie genowe będą skuteczniej stosowane także w guzach litych – być może w połączeniach (komórki z edycją genów plus inhibitory punktów kontrolnych itp.), aby pokonać mechanizmy obronne nowotworów.
- Terapie in vivo i uproszczone podawanie: Wyraźnym trendem jest przechodzenie od skomplikowanych procedur (takich jak przeszczepy komórek macierzystych) do bezpośrednich terapii w ciele (in vivo). Do 2030 roku wiele terapii genowych może być podawanych w formie prostych zastrzyków lub infuzji. Mamy już pierwsze dowody: in vivo CRISPR firmy Intellia na amyloidozę transtyretynową jest obecnie w fazie 3, podawane jednorazowo dożylnie i wykazuje trwałe efekty cgtlive.comcgtlive.com. Przyszłe edytory genów mogą być dostarczane przez LNP (podobnie jak szczepionki mRNA) do różnych narządów – np. wziewne nanocząstki do leczenia chorób płuc lub celowane nanocząstki do mięśni czy mózgu (choć przekroczenie bariery krew-mózg nadal jest trudne, więc niektóre terapie genowe mózgu mogą wciąż wymagać iniekcji do rdzenia kręgowego lub chirurgicznego podania do mózgu). Wektory niewirusowe, takie jak nanocząstki i EDVs (pęcherzyki otoczkowe rozwijane w laboratorium Doudny) mogą zmniejszyć reakcje immunologiczne i umożliwić ponowne podanie w razie potrzeby nihrecord.nih.govnihrecord.nih.gov. Świętym Graalem jest „jednorazowe wyleczenie”, które jest tak proste jak rutynowy zastrzyk w przychodni.
- Bardziej precyzyjne i programowalne narzędzia: Zestaw narzędzi do edycji genów rozwija się poza CRISPR-Cas9. Edytory zasad (które zmieniają pojedynczą literę DNA) oraz edytory pierwotne (które mogą wprowadzać niewielkie insercje lub delecje) są w fazie rozwoju; mogą one korygować mutacje bez powodowania pęknięć podwójnej nici, co potencjalnie jest bezpieczniejsze w niektórych zastosowaniach. Możemy również zobaczyć regulowane terapie genowe – geny, które można w razie potrzeby włączać lub wyłączać za pomocą doustnego leku (niektóre badania kliniczne już mają „wyłączniki awaryjne” w komórkach CAR-T, aby je dezaktywować, jeśli powodują skutki uboczne). Kolejną innowacją jest pisanie genów: firmy z branży biologii syntetycznej poszukują sposobów na wstawianie dużych genów lub nawet całych nowych „minichromosomów” do komórek, co mogłoby pomóc w leczeniu chorób takich jak dystrofia mięśniowa Duchenne’a, które wymagają dużych genów, lub w leczeniu wielu chorób jednym wektorem.
- Terapie spersonalizowane i szyte na miarę: Inspirujący przypadek małego KJ sugeruje przyszłość, w której spersonalizowane terapie genowe dla ultrarzadkich chorób mogą powstać w ciągu kilku miesięcy chop.educhop.edu. Obecnie był to jednorazowy wyczyn naukowy, ale pojawiają się programy mające na celu systematyzację tego procesu. Konsorcjum Bespoke Gene Therapy NIH (BGTC), na przykład, pracuje nad podręcznikiem usprawniającym kroki regulacyjne i produkcyjne dla terapii n=1 lub bardzo małych populacji asgct.org. Standaryzując wektory wirusowe i metody produkcji, istnieje nadzieja, że mały szpital lub firma biotechnologiczna będzie mogła wprowadzić konkretny gen dla rzadkiej choroby i wyprodukować terapię szybko i przystępnie cenowo. W ciągu następnej dekady rodziny dzieci z niezwykle rzadkimi zaburzeniami mogą nie usłyszeć już „nic nie da się zrobić” – zamiast tego może pojawić się ścieżka, w której spersonalizowany lek genetyczny zostanie opracowany na czas, by pomóc. To będzie wymagało wsparcia politycznego (na przykład elastyczności FDA w wymaganiach dotyczących badań klinicznych dla ultrarzadkich przypadków) i modeli współdzielenia kosztów, ale plan działania powstaje już teraz.
- CRISPR i terapia genowa w medycynie prewencyjnej: W miarę jak poznajemy genetyczne czynniki ryzyka chorób, pojawia się możliwość wykorzystania edycji genów w celach prewencyjnych. Jeden z odważnych pomysłów: edytowanie określonych genów u zdrowych dorosłych, aby zapobiegać chorobom takim jak choroby serca (jak wspomniano przy PCSK9), lub edytowanie komórek odpornościowych, by uczynić ludzi odpornymi na infekcje, a nawet raka. Trwają badania nad wykorzystaniem CRISPR do usuwania receptora CCR5 (którego HIV używa do wnikania do komórek) w przeszczepach szpiku kostnego – zasadniczo dając ludziom układ odpornościowy odporny na HIV, co wyleczyło już kilka przypadków podobnych do „pacjenta z Berlina”. Można sobie wyobrazić, że w latach 30. XXI wieku, jeśli bezpieczeństwo zostanie dobrze potwierdzone, osoba z wysokim genetycznym ryzykiem wczesnych zawałów serca mogłaby zdecydować się na edycję genu, by wyłączyć swój gen PCSK9, omijając dekady przyjmowania leków. To zaciera granicę między leczeniem a ulepszaniem (ponieważ zapobieganie chorobie u osoby jeszcze zdrowej to etycznie szara strefa, choć podobna do szczepionki lub profilaktyki). Każde takie zastosowanie będzie musiało być starannie rozważone pod kątem ryzyka i korzyści.
- Konwergencja z innymi technologiami: Przyszłość przyniesie także przecięcie terapii genowej z technologiami takimi jak AI i genomika. Sztuczna inteligencja jest już wykorzystywana do projektowania lepszych edytorów genów i przewidywania efektów ubocznych. Może także przeszukiwać dane genomowe w poszukiwaniu nowych celów dla terapii genowej, o których nie pomyślelibyśmy ręcznie. Z drugiej strony, gdy sekwencjonowanie genomu stanie się rutyną, więcej osób pozna swoje unikalne czynniki ryzyka genetycznego – co może zwiększyć zapotrzebowanie na terapie genowe jako działania prewencyjne lub wczesne interwencje. Kolejna synergia to medycyna regeneracyjna: naukowcy eksperymentują z edycją genów komórek macierzystych, aby hodować w laboratorium zastępcze tkanki i narządy (na przykład edytując narządy świń, by były kompatybilne do przeszczepu u ludzi). Do 2035 roku możemy być świadkami pierwszego udanego przeszczepu edytowanej genetycznie świnięcej nerki lub serca do człowieka bez odrzutu, co złagodzi niedobory narządów.
- Globalny zasięg i uproszczona produkcja: Trwają starania, by terapia genowa była dostępna globalnie. Prowadzone są inicjatywy mające na celu opracowanie liofilizowanych (suszonych) składników terapii genowej, które można wysyłać i odtwarzać w dowolnym miejscu, lub modułowych jednostek produkcyjnych, które szpitale w różnych krajach mogą wykorzystywać do wytwarzania wektorów genowych na miejscu. Wraz z wygaśnięciem patentów i upowszechnianiem się wiedzy, istnieje nadzieja, że pod koniec dekady terapia genowa nie będzie już ograniczona do kilku bogatych krajów. Takie ramy opracowują m.in. WHO. Możemy także zobaczyć doustne terapie genowe (wyobraź sobie tabletkę z nanocząstkami DNA, które celują w komórki jelit przy niektórych chorobach metabolicznych) – to wciąż eksperymentalne, ale koncepcyjnie możliwe.
- Ewolucja etyczna: Wreszcie, wraz z tymi możliwościami będzie ewoluować krajobraz etyczny. To, co dziś jest science fiction (np. edycja embrionów w celu zapobiegania chorobom), może zostać poważnie rozważone, jeśli technologie staną się bezpieczne. Międzynarodowa Komisja ds. Klinicznego Wykorzystania Edycji Ludzkiego Genomu Germinalnego w 2023 roku zaproponowała rygorystyczne ramy, jeśli kiedykolwiek mielibyśmy rozważać edycję linii zarodkowej (np. tylko w przypadku ciężkich chorób bez alternatyw, z pełnym nadzorem itd.). Prawdopodobnie przez najbliższe 10 lat edycja linii zarodkowej pozostanie zakazana, ale dyskusja będzie trwać, zwłaszcza jeśli terapia genowa somatyczna okaże się konsekwentnie bezpieczna. W bliższej perspektywie etyka skupi się na sprawiedliwości – zapewnieniu korzyści wszystkim społecznościom i priorytetowym traktowaniu terapii, które rozwiązują istotne problemy zdrowotne (np. terapie genowe na anemię sierpowatą, która dotyka miliony ludzi na świecie, zamiast ultra-luksusowych ulepszeń). Nadzieja jest taka, że globalna współpraca będzie kierować tymi decyzjami, by nie skończyć w dystopii genetycznych wygranych i przegranych.
Podsumowując, następna dekada zapowiada transformację medycyny w sposób, który dotąd istniał tylko w komiksach. Mówimy o leczeniu chorób u ich genetycznych źródeł, potencjalnie nawet zanim wyrządzą szkody. Dziecko urodzone w 2030 roku z poważną chorobą genetyczną może mieć dostępne lekarstwo, zanim doświadczy najgorszych skutków – coś nie do wyobrażenia jeszcze pokolenie temu. Terapie genowe mogą sprawić, że HIV czy anemia sierpowata staną się opowieściami o „chorobach, na które kiedyś się umierało”. Leczenie raka może stać się łagodniejsze i skuteczniejsze dzięki genetycznie modyfikowanym wojownikom układu odpornościowego. I prawdopodobnie odkryjemy zupełnie nowe zastosowania tych technologii, o których dziś nawet nie myślimy.
Jedno jest pewne: musimy nadal równoważyć innowacje z ostrożnością. Każdy sukces, taki jak wyleczony pacjent, jest powodem do świętowania, a każde wyzwanie (czy to efekt uboczny, śmierć w badaniu klinicznym, czy problem równości) musi być okazją do refleksji i poprawy. Jednak ogólnie rzecz biorąc, impet jest nie do zatrzymania. Jak powiedział dr Musunuru, długo oczekiwana „obietnica terapii genowej… zaczyna się spełniać”, i jest gotowa, by całkowicie odmienić medycynę w nadchodzących latach chop.edu. Dla milionów cierpiących na choroby genetyczne ta transformacja nie może nadejść zbyt szybko.Źródła:
- National Human Genome Research Institute – Czym jest terapia genowa?genome.gov
- MedlinePlus Genetics – Jak działa terapia genowa?medlineplus.govmedlineplus.govmedlineplus.gov
- FDA News Release – Pierwsze terapie genowe zatwierdzone dla anemii sierpowatej (grudzień 2023) fda.govfda.gov
- Innovative Genomics Institute – Aktualizacja badań klinicznych CRISPR (2024)innovativegenomics.orginnovativegenomics.org
- NIH Record – Jennifer Doudna o przyszłości CRISPR (2024)nihrecord.nih.govnihrecord.nih.gov
- Szpital Dziecięcy w Filadelfii – Pierwsza spersonalizowana terapia CRISPR (2025) chop.educhop.edu
- Edukacja Pacjentów ASGCT – Kwestie etyczne: edycja genów linii zarodkowej patienteducation.asgct.orgpatienteducation.asgct.org
- ASGCT Patient Press (czerwiec 2025) – Najnowsze aktualizacje kliniczne asgct.orgasgct.org
- BlackDoctor.org – Terapia genowa anemii sierpowatej i koszty blackdoctor.orgblackdoctor.org
- NCI Cancer Currents – Postępy w terapii komórkami CAR-T cancer.govcancer.gov
- University of Utah Health – Przełomy w terapii genowej (2024) uofuhealth.utah.eduuofuhealth.utah.edu
